Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
3 
117 
 
•  III  fəsil  •  
İşıq hadisələri
•
İşığın yayılma sürәtinin laboratoriya üsulu ilә tәyini. Laboratoriya şəraitində 
işığın  sürətini  ilk  dəfə1849-cu  ildə  fransız  fiziki  Armand  Lui  Fizo  (1819-1896) 
ölçmüşdür. O, işığın yayılma sürətini hesablamaq üçün işıq mənbəyi, fırlanan dişli 
çarx, linza və güzgülər sistemindən ibarət qurğudan istifadə etmişdir (
b
).  
Fizo təcrübəsində işığın yayılma sürəti üçün  
c 3,13·10
8
m san
⁄
  alınmışdır.  
Hazırda  elektron  qurğular  vasitəsi  ilə  işığın  vakuumda  yayılma  sürəti  böyük 
dəqiqliklə hesablanmışdır:  
 c 2,99792458·10
8
m san 3·10
8
m san.
⁄
⁄
 
• İşığın vakuumda yayılma sürәti tәbiәtdә mümkün olan әn böyük sürәtdir. Bu 
sürәt inersial hesablama sisteminin seçilmәsindәn asılı deyil. 
İşığın  havada  yayılma  sürəti  onun  vakuumdakı  sürətindən  az  fərqlənir.  Lakin 
digər  mühitlərdə  işığın  yayılma  sürəti  onun  vakuumdakı  sürətindən  fərqlənir; 
məsələn: 

2,25 · 10
⁄
; 

şüşә
2,0 · 10
⁄
; 

1,25 · 10
⁄
; 

 
1,95 · 10
⁄
. 
 
 
 
 
 
Fizo qurğusunun quruluşu və iş
prinsipi.
  
Mənbədən  çıxan  işıq  şüası  1  ya-
rımşəffaf  güzgüdən  əks  edərək
bərabər sürətlə firlanan 2 çarxının 
dişləri arasından keçir və L məsa-
fəsində yerləşən 3 güzgüsünə dü-
şür  (
b
).  Güzgüdən  əks  edən  şüa
yenə  dişli  çarxa  qayıdır.  Çarx  elə 
hazırlanmışdır  ki,  ondakı  dişin  və 
iki  dişin  arası  eni  bir-birinə  bə-
rabərdir. İşıq şüası məsafəni gedib 
qayıtdığı  müddətdə  çarx  bir  diş
qədər dönərək (deməli, şüa L mə-
safəni bir dəfə getdikdə çarx yarım
aralıq qədər fırlanır) birinci dəfə keçdiyi aralığı bağlayır. Nəticədə qayıdan şüa çarxı keçə 
bilmir  və  müşahidəçinin  okulyarında  qaranlıq  yaranır  (işıq  görünmür).  Bu  o  deməkdir  ki, 
işığın L məsafəsini gedib qayıtmasına sərf etdiyi 
t  zaman fasiləsi dişli çarxın yarım aralıq 
qədər dönməsinə sərf etdiyi 
t  zaman fasiləsinə bərabərdir:  
t
t . 
Nəzərə alınsa ki, 
t
L
 və  
t
T
N
N
 , 
 
2L
c
1
2Nn
. 
Burada  L  –  dişli  çarxdan  3  güzgüsünə  qədərki  məsafə,  T  –  dişli  çarxın  fırlanma  periodu, 
n – dişli çarxın fırlanma tezliyi, N – çarxdakı dişlərin sayıdır. 
 
(b)
LAYİHƏ

---

 
 
118 
 
 
 
 
 
  
 
1. Nə üçün işığın yayılma sürətini uzun müddət ölçmək mümkün olmamışdır? 
2. İşıq sürətinin təyininə aid aparılan ilk araşdırmanı izah edin. 
3. İşığın yayılma sürəti üçün mümkün olan maksimal qiymət nə qədərdir? 
4. Müşahidəçi Bakıdakı “Alov qüllələrii” nin damında yerləşdirdiyi lazer qurğusundan Baba 
dağın zirvəsində qoyulan güzgüyə işıq siqnalı göndərir. Müşahidəçi ilə güzgü arasındakı 
məsafə 234 km -dir. O, güzgüdən qayıdan şüanı nə qədər müddətdən sonra görəcəkdir 
(
300000
)? 
 
 
 
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
İşığın yayılma sürətini hesablayaq.
Məsələ. 
Fizo  qurğusunda  dişlərinin  sayı  N=720  olan  çarx  ilə  güzgü  arasındakı  məsafə 
L=8633 m-dir.  
İşıq şüasının ilk dəfə görünməz olduğu zaman dişli çarxın firlanma tezliyi  
12,67
      idi.  
İşığın havada yayılma sürətini hesablayın.  
Nəticəni müzakirə edin:  
 Hesablamadan işığın havada yayılma sürəti üçün hansı nəticəni aldınız? 
 Əgər güzgü dişli çarxdan hər hansı  sürəti ilə uzaqlaşdırılarsa və ya həmin sürətlə 
yaxınlaşdırılarsa, işığın yayılma sürəti necə dəyişər? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
Araşdırma
2
• 
Verilən açar sözlərinə aid iş vərəqində qısa esse yazın. 
Açar sözlər: 
 İşıq sürəti  Ryomer təcrübəsi  Fizo təcrübəsi 
Nә öyrәndiniz
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
LAYİHƏ

---

 
 
3 
119 
 
•  III  fəsil  •  
İşıq hadisələri
•
 
 
 
 
 
 
1. Günәşlә Pluton arasındakı mәsafә 
, ·
 -dir. İşıq Günәşdәn Plutona nә 
qәdәr vaxta çatar? 
2. İşıq Yerә әn yaxın olan Sentavr bürcünün A ulduzundan 4,3 ilә çatır. A ulduzuna 
qәdәr olan mәsafә nә qәdәrdir? 
3. Şәkildә işıq sürәtinin Ryomer üsulu ilә ölçülmә sxemi tәsvir edilmişdir. İo peykinin 
Yupiterin kölgәsindәn çıxma vaxtının gecikdiyi hala uyğun Yerin olduğu nöqtә han-
sıdır? 
 
 
4. Ulduzları tәdqiq edәn astronomlar nәyә görә  “biz ulduzların keçmişini öyrәnirik” 
deyirlәr? 
5. Günәş şüaları Yerә qәdәr olan mәsafәni 8 dәqiqәyә qәt edir. Әgәr işıq şüaları ani 
yayılsaydı, biz Günәşin çıxmasını 8 dәqiqә әvvәl görә bilәrdikmi? 
 
6. İşığın 1, 2 vә 3 nöqtәlәrindә yayılma sürәtini müqayisә edin. 
A)


        
B)


         
C)


         
D)


      
E)


  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Çalışma
 
3.2
LAYİHƏ

---