Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
150 
 
4. Cisim linzanın fokusu ilә ikiqat fokusu arasında  olduqda: 2F 

 d

 F. Cismin 
xəyalı həqiqi, böyüdülmüş və  tərsinə şevrilmiş  alınır. Xəyal  linzanın  ikiqat  fokus 
məsafəsindən uzaqda yerləşir: f 
 2F. 
5. Cisim linzanın fokusunda olduqda: d = F. Xəyal alınmır (xəyal sonsuzluqda 
alınır), çünki linzada sınan şüalar paralel yayıldıqlarına görə kəsişmir: f 
 .  
6. Cisim linza ilә onun fokusu arasında olduqda: d 

 F. Bu cismin xəyalı möv-
humi, düzünə, böyüdülmüş və linzanın cisim qoyulduğu tərəfində olur. Zərrəbinlə 
markaya baxdıqda onun mövhumi xəyalını müşahidə edirik. 
Aşağıdakı şəkildə toplayıcı nazik linzada cismin bir halının xəyalının qurulma 
sxemi təsvir edilmişdir (
c
).  
 
 
 
Burada B nöqtəsindən çıxan iki şüadan istifadə olunmuşdur: 1 şüası – linzaya baş 
optik oxa paralel düşən şüadır, o sındıqdan sonra baş fokus nöqtəsindən keçir (1
 
şüası). 2 şüası – linzanın optik mərkəzindən sınmaya məruz qalmadan keçir (2
 şüa-
sı). Bu iki sınan şüanın kəsişməsi AB cisminin A
B xəyalını verir (bax: 
c
). 
Sәpici  nazik  linzada  xәyalın  qurulması.  Səpici  linza  mövhumi  fokusa  malik 
olduğundan  cisim  məsafəsindən  asılı  olmayaraq  bütün  hallarda  xəyal  mövhumi, 
kiçildilmiş və düzünə alınır. Xəyal cisimlə linzanın eyni tərəfində yerləşir. Şəkildə 
əlverişli  şüaların  köməyi  ilə  AB  cisminin  səpici  nazik  linzada  xəyalının  qurulma 
sxemi göstərilmişdir (bax: 
d
). 
 
 
 
(c)
 
(d)
 
LAYİHƏ

---

 
 
3 
151 
 
•   III  fəsil  •  
İşıq hadisələri
•
 
 
 
  
 
1.  Linzalarda  cismin  xəyalını  qurmaq  üçün  hansı  şüalardan  istifadə  etmək  əlverişlidir?  Nə 
üçün? 
2. Cismin toplayıcı linzada özü boyda xəyalını almaq üçün onu harada yerləşdirmək lazımdır? 
3. Cisim harada yerləşdikdə onun toplayıcı linzada xəyalı alınmayacaq? Nə üçün? 
4. Linzada alınan həqiqi və mövhumi xəyalları müqayisə edin: onların ümumi və fərqli xüsu-
siyyətləri nədir? 
5. Nə üçün səpici linzada həqiqi xəyal alınmır? 
 
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
Cismin nazik linzada xəyalını qurun.
Şəkildə dörd cisim və nazik linzaların sxemləri təsvir edilmişdir. Sxemləri iş vərəqinə 
çəkin və əlverişli şüalardan istifadə etməklə bu cisimlərin xəyallarını qurun. 
 
 
 
 
 
Nəticəni müzakirə edin:  
• Hansı cismin həqiqi, hansının isə mövhumi xəyalı alındı? Nə üçün? 
• Cisimlərin səpici linzada xəyalları harada alındı? 
 
 
Araşdırma
2
•  
Verilənləri iş vərəqinə köçürün və onları toplayıcı linza üçün 
tamamlayın:  
 “d 
  olduqda ....”; “d  2F olduqda ....”; “d = 2F olduqda ....”; 
“2F 
 d F olduqda....”; “d = F olduqda....”; “d  F olduqda....”
 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
LAYİHƏ

---

 
 
152 
 
 
 
 
 
 
 
1. Şәkildә sәpici linza vә cismin vәziyyәti 
tәsvir edilmişdir. Onun xәyalı hansı 
hissәdә alınar? 
 
 
 
2. İki eyni nazik linza şәkildәki kimi 
yerlәşdirilmişdir. Fokus nöqtәsinә 
qoyulan N cisminin bu sistemdә 
xәyalının hündürlüyü h, xәyalın 
cismә qәdәrki mәsafәsi isә d-dir.  
1 linzası götürülәrsә, xәyalın 
hündürlüyü vә d mәsafәsi necә 
dәyişәr? Cavabınızı sxematik 
әsaslandırın.  
 
 
 
3.  Şәkildә linza üzәrinә paralel düşәn 
işıq şüaları tәsvir edilmişdir. 
Linzanın fokus nöqtәsini, fokus 
mәsafәsini vә optik oxunu tәyin edin. 
 
 
4. Nazik linzanın fokus nöqtәsindә müs-
tәvi güzgü yerlәşdirilmişdir. S mәn-
bәyindәn linza üzәrinә baş optik oxa 
paralel düşәn işıq şüasının yolunun 
sonuncu hissәsi hansı rәqәmlә işarә 
edilmişdir? 
 
 
5. Baş optik oxa paralel düşәn işıq şüala-
rının sonrakı yolu hansı linzada düz-
gün göstәrilmişdir? 
 
 
6. Fokusu F olan linzanın baş optik oxu-
nun  üzәrindәki  T  nöqtәsindә  K  cismi 
qoyulmuşdur.  Hansı  ifadәlәr  doğru-
dur? 
 
1– cisim T nöqtəsindən F nöqtəsinə gələnə 
qədər xəyalın hündürlüyü azalır; 
2– cisim F nöqtəsindən 2F nöqtəsinə yaxın-
laşdıqda xəyalın hündürlüyü artır; 
3– cisim 2F nöqtəsindən uzaqlaşdıqda xə-
yalın hündürlüyü azalır 
A) 1 və 2     
B) yalnız 3     
C) yalnız 1     
D) 2 və 3     
E) yalnız 2  
 
 
 
 
Çalışma
 
3.6
LAYİHƏ

---

 
 
3 
153 
 
•   III  fəsil  •  
İşıq hadisələri
•
  
N
AZİK LİNZA DÜSTURU 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cisim, xəyal və fokus məsafələrini bir-biri ilə əlaqələndirən ümumi qanunauy-
ğunluq linza düsturu ilə ifadə olunur. Siz araşdırmadakı məsələni həll etməklə bu 
düsturun çıxarılışına başladınız. Belə ki,  ABO  və  A
1
B
1
O üçbucaqlarının oxşarlı-
ğından: 
 ,                               1  
      COF və A
1
B
1
F üçbucaqlarının oxşarlığından isə:  
                           2  
 alınır.  
(1) və (2) ifadələrinin müqayisəsindən alınır:  
. 
 
3.14 
 Bu dəyişmədə hansı qanunauy-
ğunluq var? Onu necə müəyyən 
etmək olar? 
Cisimdən  linzaya  qədər  olan  məsafə  (ci-
sim məsafəsi) dəyişildikdə, linzadan xəya-
lədək olan məsafə də (xəyal məsafəsi) də-
yişir.   
 
Cisim məsafəsini təyin edin
Məsələ. 
Toplayıcı 
linzadan f = 52 sm məsa-
fədə yerləşən ekranda 
cismin 4 dəfə böyüdülmüş 
xəyalı alındı (
a
). Cisim 
məsafəsini təyin edin. 
 
 
Verilir 
Həlli 
f = 52 sm=0,52 m, 
H=4h. 
ABO  və  A
1
B
1
O üçbucaqlarının oxşarlığından: 
. 
d –? 
Hesablanması 
Cavab:  
.... 
 
Nəticəni müzakirə edin:  
 Cisim məsafəsi nəyə bərabər oldu? 
 Verilən ifadələrdən linzanın fokus məsafəsini necə təyin etmək olar? 
 Cisim, xəyal və fokus məsafələrini bir-biri ilə əlaqələndirən ümumi qanunauyğunluq 
varmı?  
 
 
Araşdırma
1
(a) 
LAYİHƏ

---