154
Buradan
ә
alınır.
Axırıncı
ifadənin bütün hədlərini
hasilinə böldükdə:
1
1
1
. 3
(3) ifadəsi toplayıcı
nazik linza düsturudur. Toplayıcı linzada xəyal mövhumi
alınarsa, həddinin qarşısında mənfi işarəsi yazılır.
Nazik linza düsturunda
1
, 4
olub
linzanın optik qüvvәsi adlanır:
Linzanın optik qüvvәsi – baş fokus mәsafәsinin tәrs qiymәtinә bәrabәr kәmiy-
yәtdir. BS-də optik qüvvənin vahidi dioptriyadır (1 dptr.).
1 dioptriya – fokus mәsafәsi 1 m olan toplayıcı linzanın optik qüvvәsidir:
1
1
1
.
(4) ifadəsini (3) də nəzərə aldıqda, toplayıcı nazik linza düsturu belə də yazılar:
1
1
. 5
Səpici linzada baş fokus nöqtəsi və xəyal mövhumi olduğundan,
və hədlərinin
qarşısında mənfi işarəsi yazılır. Beləliklə,
sәpici nazik linza düsturu:
1
| |
1
1
| |
. 6
Cismin linzada alınan xəyalının xətti ölçüsünü öz ölçüsü ilə müqayisə etmək üçün
linzanın xәtti böyütmәsi adlanan kəmiyyətdən istifadə olunur:
Linzanın xәtti böyütmәsi – xәyalın xәtti ölçüsünün cismin xәtti ölçüsünә nisbә-
tinә bәrabәr fiziki kәmiyyәtdir. Linzanın xətti böyütməsi
(qamma) hərfi ilə işarə
edilir:
. 7
(1) ifadəsindən görünür ki:
. 8
Linzanın xәtti böyütmәsi – xәyal mәsafәsinin cisim mәsafәsinә nisbәtinә
bәrabәr olan fiziki kәmiyyәtdir. Xətti böyütmə vahidsiz kəmiyyətdir.
Diqqət! Linzanın optik qüvvəsi və fokus məsafəsi cisim və
xəyal məsafələrindən deyil,
sferik linzanın əyrilik radiuslarından, linza maddəsinin və onun yerləşdiyi mühitin
sındırma əmsalından asılıdır.Toplayıcı linzanın fokus məsafəsi və optik qüvvəsi müsbət
(F
0, D 0), səpici linzanın fokus məsafəsi və optik qüvvəsi mənfidir (F 0, D 0).
LAYİHƏ
3
155
• III fəsil •
İşıq hadisələri
•
1. Linzanın fokus məsafəsini necə təyin etmək olar?
2. Linzanın optik qüvvəsi nədən asılıdır?
3. Mövhumi xəyal verən toplayıcı nazik linza düsturunu yazın.
4. Linzanın böyütməsini necə təyin etmək olar?
Yaradıcı tәtbiqetmә
Xəyal mövhumidir, yoxsa həqiqi?
Məsələ.
Optik qüvvəsi +4,5 dptr olan lupa ilə cismə 2 sm məsafədən baxdıqda onun
böyüdülmüş xəyalı müşahidə olundu. Cismin xəyal məsafəsini təyin edin. Xəyal möv-
humidir, yoxsa həqiqi?
Nəticəni müzakirə edin:
Xəyal məsafəsini hansı düsturla təyin etmək lazımdır?
Xəyalın mövhumi, yoxsa həqiqi olduğunu necə müəyyən etmək olar?
Araşdırma
2
•
İş vərəqində verilən açar sözlərin izahını və riyazi ifadəsini
qeyd edin.
Açar sözlər:
Linza düsturu
Linzanın optik qüvvəsi
linzanın xətti böyütməsi
Dioptriya
Nә öyrәndiniz
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
LAYİHƏ
156
Toplayıcı linzanın fokus məsafəsinin və
optik qüvvəsinin təyini.
Təchizat: dayaq üzərində olan toplayıcı linza, işıq
mənbəyi (lampa və ya şam), ekran, ölçü lenti.
İşin gedişi:
1. Lampanı masanın bir kənarında, ekranı digər
kənarında, linzanı isə onların arasında bir düz
xətt boyunca yerləşdirin.
2. Lampanı yandırın, onun telinin ekranda aydın
xəyalı alınana qədər linzanı düz xətt boyunca
boyunca hərəkət etdirin.
3.
Cisim və
xəyal məsafələrini ölçün.
4. Toplayıcı linzanın fokus məsafəsini və optik
qüvvəsini linza düsturuna əsasən təyin edin:
1
1
1
;
1
1
.
5. Cisim məsafəsini dəyişməklə təcrübəni bir neçə dəfə təkrarlayın.
6. Təcrübənin sxemini və cədvəli iş vərəqinə köçürün. Ölçmənin nəticələrini aşağıdakı
cədvələ yazın:
s.s.
d, (m)
f, (m)
F, (m)
D, (dptr)
1
2
3
1. Toplayıcı linzadan şam alovunun ekranda xәyalı alınmışdır. Cisim mәsafәsi 4 m,
xәyal mәsafәsi 1 m olarsa, linzanın fokus mәsafәsini vә optik qüvvәsini tәyin edin.
2. Toplayıcı linzada nöqtәvi işıq mәnbәyinin ekranda xәyalı alınır. Mәnbәyin cisim
mәsafәsi 1,5 m, xәyal mәsafәsi 3 m olarsa, linzanın xәtti böyütmәsi nә qәdәr olar?
3. Xәtti ölçüsü 15 sm olan cismin sәpici linzadan alınan mövhumi xәyalının xәtti
ölçüsü 45 sm -dir. Linzanın böyütmәsini tәyin edin.
4. Şagird optik qüvvәsi +5 dptr olan lupanı vәrәqdәn 2 sm mәsafәdә yerlәşdirmәklә
oradakı xırda şriftli yazını oxuyur. Şagird yazıların xәyalını linzadan hansı
mәsafәdә görür? Görünәn xәyal hәqiqidir, yoxsa mövhumi?
5. Cisimdәn toplayıcı linzaya qәdәr olan mәsafә linzanın fokus mәsafәsindәn 5 dәfә
böyükdür. Cismin xәyalı onun özündәn neçә dәfә kiçikdir?
6. Toplayıcı linzadan cismә qәdәr olan mәsafә linzanın fokus mәsafәsinin 2 mislinә
bәrabәrdir. Cisimlә onun xәyalı arasındakı mәsafә 20 sm-dir. Linzanın optik
qüvvәsini tәyin edin.
A) 20 dptr B) 25 dptr C) 22 dptr D) 10 dptr E) 15 dptr
Çalışma
3.7
Praktik iş
3.2
LAYİHƏ
