ozonun miqdarı 3% azalmışdır. Tibbi məlumatlara əsasən isə
ozonun 1% azalması hər il 6% insanın dərisinin xərçəng
xəstəliyinə tutulmasına səbəb ola bilər. Freonun bir molekulu on
minlərlə ozon molekulunu parçalaya bilər. Deməli, modellərin
mükəmməlləşməsi yalnız daha geniş məlumatlara əsaslanmalıdır.
Ozon nədir? Ozon tərkibində 3
ədəd oksigen atomu olan
qazdır. Günəşin ultrabənövşəyi şüaları oksigen niolekullarmı
atomlara parçalayır ki, bunlar da sonradan digər oksigen
molekulları ilə birləşərək, ozon əmələ gətirirlər. Ozon ilk dəfə
1839-cu ildə K.F.Şonbeyn tərəfindən elektrik boşalmalarının
müşahidəsi zamanı kəşf edimişdir. Yalnız 1950-ci ildən sonra
ozonun atmosferin bir hissəsi oduğu aşkar olunmuşdur. Onun adı
yunan dilindən alınmışdır və “kəskin iy” deməkdir.
Ozon qatı nədir? Ozon əsasən atmosferin troposfer və
strotosfer qatlarında yerləşir. Ozon stabil qaz deyil və xüsusiə
hidrogen, azot və xlora malik təbii komponentlərə qarşı həssasdır
ki, bunlar da onun dağılmasına gətirib çıxarır. Strotosferdə ozon
ən çox 19-25 km məsafədə yerləşir. Yerin səthi yaxınlığında
(troposferdə) ozon özündə fotokimyəvi his və qələvi yağışlar
toplayan, getdikcə problemlər yaradan çirkləndirici maddələr
kimi təzahür edir. Lakin 11 km-dən 48 km-ə qədər Yer səthindən
hündürlükdə
olan təhlükəsiz strotosferdə, aşmdırıcı
iyi olan maye
qaz, oksigenin özü qədər həyat üçün gərəklidir. Ozon mühafizə
qatı əmələ gətirir ki, bu da həddindən çox kövrək olmaqla bərabər,
heyrətedici dərəcədə səmərəlidir.
Ozonun atmosferdə miqdarı azdır. Belə ki, hər 10 milyon
molekula 2 milyon normal oksigen və 3 ozon molekulu düşür.
Atmosferdə olan ozonu Yer səthinə sərmək mümkün olsa idi,
onda qalınlığı 3 mm olan nazik qat alınardı.
Xlorftorkarbohidrogenlər
(XFK)
ozon
qatının
yeyilməsinin ciddi səbəbi kimi göstərilir. Yuxarıda qeyd
27
nisbətən kiçikdir, tam aydın hiss olunur və ozon qarışığının
azalması xeyli zəif gedirdi. 1987-ci ildə BMT-nin üzvi olan- 23
sənaye ölkəsi, o cümlədən keçmiş SSRİ freon istehsalını azaltmaq
(feronlarla refrijiratorlar, kondisionerlər, soyuducular və aerozol
balonları doldurulur), onu tərkibində xlor olmayan maddələrlə
əvəz etmək razılaşdırılmışdır.
Nəzəriyyələrdən birinə əsasən, karbonun artdığı
sürətlənən fotosintez prosesində bitgilər və planktonlar tərəfindən
mənimsənilir ki, bunun nəticəsində xeyli CO
2
toplanmasına səbəb
olur.
Əgər bu belədirsə, onda meşələrin karbon qazının qarşısının
aimmasmdakı rolu aydın olar və meşə qırılması, məhv edilməsi
çox böyük təhlükə kəsb edir. Q.Merlandm hesablanmasına
əsasən, hər il qazıntı yanacaqlarının yandırılması nəticəsində
atmosferə atılan 5 milyard ton COı-nin udulması üçün
Avstraliyanın ərazisinə bərabər sahədə meşələrin salınmasını
tələb edir.
Ozonun ölçülməsi. Ozon qatının miqdarını Dobson
vahidi ilə ölçürlər. Oturacağının sahəsi İsm- olan
vertikal sutunda
normal təzyiq və temperaturda olan ozonun miqdarı 300 Dobson
vahidinə bərabərdir. Yer kürəsində ozonun orta miqdarı təxminən
300 Dobson vahididir. Müxtəlif coğrafi sahələrdə onun qiyməti
230-500 arasında dəyişir.
Ozon qatının müşahidəsi ilə müntəzəm olaraq NASA,
WHO, Kanada, Böyük Britaniya, Yeni Zellandiyanm və s.
çoxsaylı təşkilatları məşğul olurlar. Antarktida üzərində 1979-cu
ildən 2000-ci ilə qədər bu “dəliyin” sahəsinin dəyişməsi qrafiki
Yeni Zellandiyanm Milli Su və Atmosferin Tədqiqi İnstitutunun
nəticələri əsasında verilmişdir. Şimal yarımkürəsi üzərində də
ozon qatının müşahidə edilən nazilməsi bəzi meteoroloji amillər
sayəsində geniş “deşiklərin”
olmasına baxmayaraq.
Antarktida bölgəsindən az
narahatlıq doğurmur.
Avropanın
bir neçə şimal ölkələri, Rusiyanın
şimal bölgələri
29