Dinshunoslik ma'ruza doc

Shariat manbalari. 
Fikh ilohiyotning bir sohasi sifatida musulmon huquqshunosligida, shariat 
qonun - qoidalarini ishlab chiqishda, islom tarixida juda muhim o'rin egallagan. Faqihlarning g'ayrati bilan 
birin-ketin shariat manbalari ishlab chiqilgan, shariat qanunlari rasmiylashtirilib, uning anchagina tuplamlari 
to'zilgan. Shariat jamiyatdagi moddiy va ma'naviy hayotning barcha tomonlarini o'z nazorati ostiga olgan 
edi. 
Islom ilohiyoti – kalomning asoschilaridan biri Al-Ash'ariy (873-935) fiqhni «Musulmonlarning 
muqaddas huquqi» deb atagan edi. Fiqh shariatning g'oyaviy va amaliy qarashlari, tavsifi sifatida taqvodor 
musulmonning turmush qoidalari bo'lib, islomdagi ijtimoiy qarashlarning asosiga aylanib qolgan. 
Mujtahid (arab. – intiluvchi, g'ayrat, harakat qiluvchi) – urta asrlarda islomda ijtihod huquqiga ega 
bo'lgan, ya'ni mustaqil hukm chiqara oladigan shaxsdir. Sunniylarda diniy huquq mazhablarining 
asoschilari, shialarda yuqori martabali ruhoniylar va diniy huquqshunoslar mujtahidlar uch darajaga – oliy, 
o'rta, quyi darajalarga bo'linganlar. 
Ijmo' – (arab.- birdamliq yakdillik bilan qabul qilingan qaror, diniy jamoaning yagona fikri). Qur'on, 
hadislarda aniq ko'rsatma berilmagan huquqiy masalalarni hal etishda faqih va mujtahidlarning to'planib, 
yagona fikrga kelgan holda hukm chiqarishi (fatvo berishi). Ijmo' 3-manbai sifatida muayyan masalalarni 
hal qilishda oyat ojizlik qila boshlasa, biror hadis sharxlangan. Shu asosda turli-tuman qo'shimcha, og'zaki 
talqinlar paydo bo'lgan. Buni mashhur ulamolar to'planib, yakdillik chiqargan hukmi deb tushunish kerak. 
Bu guruh ulamolarning hukmiga asoslanib chiqarilgan fatvolar ilohiy deb ham hisoblanadigan bo'lgan. 
Ijmo'ning talqiniga quyidagi hadis ham misol bo'la oladi: «Qaysi bir xaqda qirq kishi va undan ziyod 
odamlar biror ishga guvohlik bersalar, tangri ularning guvohliklarini qabul etadi». 
Diniy-huquqiy mazhablar. 
Hanafiya (Imomi A'zam) mazhabi. Bunga Abu Hanifa (taxallusi Imomi 
A'zam – buyuk imom – 699-767) asos solgan. U eng yirik huquqshunoslardani biri bo'lib, shariat huquqini 
tartibga solgan, qiyosan tatbiq etgan, istihson tartib usulini (manbalar asosida chiqarish mumkin bo'lgan 
xulosa yoki hukmlardan musulmonlar jamoasi uchun maqbulrog'ini qabul qilib) ishlab chiqqan, mahalliy 
xalq huquq-qoidalarini – odatni shariat bilan kelishtirib qullanishni joriy etgan huquqshunoslikdan oqilona 
foydalanish unsurlarini kiritgan. 
Hanafiya mazhabi sunniylik yo'nalishiga mansub bo'lgan musulmonlarning 47 foizini o'z ichiga 
oladi. Hozir ham Respublika tuprog'idagi sunniylarning oila, nikoh, taloq va boshqa masalalarda shu 
mazhabga tayanadilar. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

Molikiya mazxabi asoschisi Molik ibn Onas (713-795) «Ashob al-Hadis» (Hadis tarafdorlari) 
oqimining yirik namoyondasi bo'lib, Muhammad davridagi diniy huquq tartibini 
ё
qlab chiqqan. O'zining 
«Al-Muvatto'» (Ommaviy, Barchaga tushunarli) asarida Qur'on va Sunnani aqlga asoslangan holda talqin 
qilishga qarshi chiqqan. U muhofazakor ilohiyotchi faqihlardan biri edi. Bu mazhab tarafdorlari o'zlarining 
nomo''tadilligi bilan ajralib turardi. Ular hanafiylarga nisbatan qiyosiy qo'llashda ancha chek qo'yishardi. 
Ammo o'zlarining istisloh qoidalari bilan hanafiyaning istihsoniga yaqin turardilar. Hozirgi davrda Molikiya 
mazhabi Tunis, Jazoir, Marokash, Liviya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan bo'lib, sunniylikdagi 
musulmonlarning 27 foizini tashkil etadi. 
Shofi'iy mazhabi. Uning asoschisi imom ash-Shofi'iy (767-820) kuchli ilohiyotchi faqihlardan biri 
bo'lgan; Makkada yashagan, Yamanda qozilik qilgan. Ali avlodlari bilan yaqinlashganligi uchun 803 yilda 
qamoqqa olingan. Avf etilganidan so'ng Misrga kelib, Molikning shogirdi sifatida faoliyat boshlagan. 810 
yildan Bog'dodda o'z ta'limotini targ'ib qilgan. Uning «Kitob al-umm» tuplami islom huquqini an'anaviy 
tartib-qoidalar bilan bog'lashga qaratilgan, fiqh asoslariga to'la tavsif berib, ijmo'dan foydalanishga alohida 
e'tibor qilingan. 
Suriya va Misrda shakllangan bu mazhab hozirgi vaqtda IndoneziyaYU Sharqiy Afrikaning ba'zi 
mamlakatlarida, janubiy arab sultonliklari musulmonlari orasida tarqalgan bo'lib, sunniylikdagi 
musulmonlarning 17 foizini tashkil etadi. 
Hanbaliya mazhabi. Uning asoschisi imom Ahmad Hanbal ibn Xilol ibn Asad az-Zuxayliy al-
shayboniy 780 yili Bog'dodda tug'ilib, shu yerda 855 yil vafot etgan. Hadis to'plash niyatida Suriya, Hijoz
Yaman, Kufa va Basraga ko'a sayohat qilgan va 40 mingdan ortiq hadisni jam etgan oyati jildlik «Musiad 
al-Imom Ahmad» (imom Ahmadni tayanchi) asarini yaratgan. U mustahkam e'tiqodli sunniylik nuqtai 
nazaridan xalifa Ma'mun davrida davlat dini bo'lmish mu'taziylikka qarshi kurashgani uchun bir necha bor 
qamalgan va jazolangan. Uning huquq tartiboti o'ta torligi, diniy masalalarda Qur'on va Sunnaga qattiq 
rioya qilishligi, erkin fikr yuritish va talqin etishga, har qanday yangilikka qarshiligi, shariat tartib-
qoidalariga rioya etishda qat'iy mutaassibligi bilan ajralib turardi. 
X asrda Eronda, XI-XV asrlarda Suriya va Falastinda Hanbaliyaning izdoshlari bo'lgan. XVIII asrga 
kelib, ibn Hanbal ta'limoti hozirgi saudiya Arabistonidagi vahobiylarning shakllanishiga asos solgan. U 
yerda Hanbaliyaning ilk islomga xos qonunlari hozir ham amalda.