Dövlətə məxsus müəssisələrin korporativ idarəetmə təcrübələrinə dair İƏİT-in Qaydaları

Beşinci hissənin şərhi:

V. AÇIQLAMA VƏ ŞƏFFAFLIQ

DMM-lər  İƏİT-in  Korporativ  İdarəetmə  Prinsiplərinə  uyğun  olaraq  şəffaflığın  yüksək 

standartlarına riayət etməlidir.

A. Koordinasiya və ya sahiblik edən təşkilat DMM-lərə dair yekdil və məcmu hesabatlıq sistemini 

hazırlamalı və hər il dövlətə məxsus müəssisələr haqqında məcmu hesabatı dərc etməlidir.

 

Koordinasiya  və  ya  sahiblik  edən  təşkilat  DMM-lərə  dair  məcmu  hesabatlıq  sistemini 

yaratmalı  və  onu  geniş  ictimaiyyət,  Parlament  və  kütləvi  informasiya  vasitələri  üçün  nəzərdə 

tutulmuş  əsas  açıqlama  vasitəsinə  çevirməlidir.  Hesabatlıq  sistemi  bütün  oxucularda  dövlət 

müəssisəsinin ümumi fəaliyyəti və inkişafı barədə aydın təsəvvürün yaradılmasına imkan verən 

bir şəkildə qurulmalıdır. Bundan əlavə, məcmu hesabatlıq həmçinin koordinasiya və ya sahiblik 

edən təşkilata dövlət müəssisəsinin fəaliyyətinin nəticələrini daha yaxşı anlmağa və öz siyasətini 

təkmilləşdirməyə kömək edir. 

 

Məcmu hesabatlıq dövlət tərəfindən təqdim olunan illik məcmu hesabatla nəticələnməlidir. 

Bu  məcmu  hesabatda  əsas  diqqət  maliyyə  nəticələrinə  və  dövlət  müəssisəsilərinin  dəyərinə 

yönəldilməlidir. Hesabatda ən azı dövlət portfelinin ümumi dəyəri barədə məlumat verilməlidir. 

Hesabata həmçinin dövlətin mülkiyyət siyasəti və onun necə tətbiq edilməsi barədə ümumi məlumat 

daxil edilməlidir. Bundan əlavə hesabata mülkiyyət funksiyasının təşkil edilməsi (yaradılması) 

barədə məlumat, o cümlədən dövlət müəssisəsinin inkişafının icmalı, birləşmiş maliyyə nəticələri 

və şuralarda olan dəyişiklər haqqında hesabat daxil edilməlidir. Məcmu hesabatda əsas maliyyə 

göstəriciləri,  o  cümlədən  tədavül,  gəlir,  əməliyyat  fəaliyyətindən  gələn  nağd  pulların  hərəkəti, 

məcmu  investisiyalar,  səhmdar  kapitalının  gəlirliyi,  kapitalın  aktivlərə  nisbəti  və  dividendlər 

haqqında  məlumatı  daxil  etməlidir.  Məlumatın  birləşdirilməsi  üçün  istifadə  edilmiş  üsullar 

barədə həmçinin məlumat verilməlidir. Məcmu hesabata həmçinin ən mühüm dövlət müəssisəsi 

haqqında ayrıca hesabat daxil edilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, məcmu hesabat mövcud olan 

hesabatlıq  tələbləri,  məsələn  Parlamentə  təqdim  edilən  illik  hesabatları  təkrarlamamalı,  əksinə 

tamamlamalıdır. Bəzi sahiblik edən təşkilatlar yalnız “qismən” ümumi, yəni müqayisə edilə bilən 

sahələrdə (sektorlarda) fəaliyyət göstərən DMM-ləri əhatə edən hesabatlar dərc etməyi nəzərdə 

tuta bilər. Nəhayət, ildə iki dəfə dərc edilən məcmu hesabatlar dövlət mülkiyyətçiliyinin şəffaflığını 

daha da artıracaqdır. 

 

Bəzi ölkələrdə geniş ictimaiyyətə məlumatı asan əldə etməyə imkan verən internet saytların 

yaradılması koordinasiya və ya sahiblik edən təşkilat üçün faydalı olduğunu sübuta yetirmişdir. Bu 

cür saytlarda həm mülkiyyət funksiyasının təşkili həm də ümumi mülkiyyət siyasəti, o cümlədən 

dövlət  sektorunun  həcmi,  inkişafı,  fəaliyyətinin  nəticələri  və  dəyəri  haqqında  məlumat  verilə 

bilər.

B. DMM-lər effektiv daxili audit prosedurlarını hazırlamalı və şura və audit komitəsi və ya 

şirkətin ekvivalent orqanı tərəfindən monitorinq edilən və bu orqanlara birbaşa hesabat verən 

36

Beşinci hissənin şərhi: V. AÇIQLAMA VƏ ŞƏFFAFLIQ

---

daxili audit funksiyasını yaratmalıdır.

 

Səhmləri qiymətli kağızlar bazarlarında alınıb-satılan iri şirkətlərdə olduğu kimi, iri DMM-

lər üçün daxili audit sisteminin yaradılması vacibdir. “Daxili audit təşkilatın dəyərini artırmaq və 

əməliyyatlarını  təkmilləşdirmək  üçün  nəzərdə  tutulan  müstəqil  şəkildə  obyektiv  qarantiyaların 

və məsləhətlərin verilməsi fəaliyyətidir. Bu şirkətə risklərin idarə edilməsi, nəzarət və idarəetmə 

proseslərinin effektivliyini qiymətləndirmək və artırmaq üçün sistematik və müntəzəm yanaşmadan 

istifadə etməklə məqsədlərinə nail olmaqda köməklik edir.*” Daxili auditorlar effektiv və aydın 

açıqlama proseslərinin və geniş mənada düzgün daxili nəzarət mexanizmlərinin mövcudluğunu 

təmin etmək üçün mühümdür. Onlar kifayət qədər ətraflı məlumatı toplamaq, seçmək və təqdim 

etmək üçün prosedurlar müəyyən etməlidirlər. Onlar həmçinin şirkətin prosedurlarının adekvat 

qaydada  tətbiq  edildiyini  təmin  etməli  və  şirkət  tərəfindən  açıqlanan  məlumatın  keyfiyyətinə 

zəmanət vermək iqtidarında olmalıdırlar. 

 

Onların  müstəqilliyini  və  səlahiyyətlərini  artırmaq  üçün,  daxili  auditorlar  bir  pilləli 

idarəetmə sistemi olan ölkələrdə şuranın (direktorlar şurasının) və onun audit komitəsinin adından 

hərəkət etməli və birbaşa onlara hesabat verməli, iki pilləli idarəetmə sistemi olan ölkələrdə isə 

müşahidə şurasına və ya, mövcuddursa, audit şuralarına hesabat verməlidir. Daxili auditorların 

Şuranın sədrinə və üzvlərinə, habelə audit komitəsinə məhdudiyyətsiz çıxışı olmalıdır. Onların 

hesabatı  şuranın  şirkətin  real  fəaliyyətini  və  əməliyyatlarını  qiymətləndirmək  qabiliyyəti  üçün 

əhəmiyyətlidir. Kənar və daxili auditorlar arasında məsləhətləşmələr təşviq edilməlidir. Nəhayət, 

daxili nəzarətlə bağlı hesabatın daxili nəzarət strukturunu və maliyyə hesabatlığı prosedurlarını 

təsvir etməklə maliyyə hesabatlarına daxil edilməsi qabaqcıl təcrübə kimi məsləhət görülür. 

C. DMM-lər, xüsusilə iri müəssisələr, beynəlxalq standartlara uyğun olaraq illik müstəqil kənar 

auditdən keçməlidir. Xüsusi dövlət nəzarəti prosedurlarının mövcudluğu müstəqil kənar auditi 

əvəz etmir.

 

DMM-lərin mütləq olaraq kənar, müstəqil auditorlar tərəfindən auditdən keçirilməsi tələb 

olunmur. Adətən bu mühasibat məlumatının keyfiyyətinə və bütövlüyünə zəmanət vermək üçün 

bəzən  kifayət  bilinən  xüsusi  dövlət  audit  və  nəzarət  sistemlərinin  mövcudluğundan  irəli  gəlir. 

Bu maliyyə nəzarətləri adətən həm DMM-ləri, həm də koordinasiya və ya sahiblik edən təşkilatı 

yoxlaya bilən xüsusi dövlət və ya “ali” audit təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. Bir çox hal-

larda onlar həmçinin şura iclaslarında iştirak edir və çox vaxt DMM-lərin fəaliyyəti barədə birbaşa 

Parlamentə məlumat verirlər. Lakin, bu xüsusi nəzarətlər dövlət müəssisəsinin ümumi fəaliyyətinin 

deyil, dövlət vəsaitlərinin və büdcədən ayrılmış resursların istifadəsinə nəzarət etmək üçün nəzərdə 

tutulmuşdur. 

 

Təqdim olunan məlumata etibarı artırmaq üçün, dövlət xüsusi dövlət auditlərindən əlavə 

ən  azı  bütün  iri  DMM-lərin  beynəlxalq  standartlara  uyğun  aparılan  kənar  auditdən  keçməsini 

tələb  etməlidir.  Kənar  auditorların  seçilməsi  üçün  adekvat  prosedurlar  hazırlanmalı  və  onların 

menecmentdən,  o  cümlədən  iri  səhmdarlardan,  yəni,  DMM-lərə  gəldikdə,  dövlətdən  müstəqil 

olmasını  təmin  edilməlidir.  Bundan  əlavə,  kənar  auditorlar  özəl  sektorda  fəaliyyət  göstərən 

şirkətlər  üçün  müəyyən  edilmiş  eyni  müstəqillik  meyarlarına  cavab  verməlidirlər.  Buraya 

əsasən auditi aparılan DMM-lərə məsləhət və ya digər qeyri-audit xidmətlərinin göstərilməsinə 

37

Beşinci hissənin şərhi: V. AÇIQLAMA VƏ ŞƏFFAFLIQ

4Daxili Auditorlar İnstitutunun tərifi (www.theiia.org).

---