E. A. MƏMMƏdova

 
234
seçilməsi  yolu  ilə  almaq  üçün  həll  olunur  ki,  burada  da  məqsəd  
-  alınmış    nəticələrin  statik  işlənilməsi  və  ümumiləşdirilməsi  
əsasında  qrafik  və  analitik  asılılıqların  alınmasıdır. 
Öyrənilən  obyektin  ölçülərindən,   hidrogeoloji  şəratin  
mürəkkəbliyindən  və  öyrənilmə    dərəcəsindən,  həll  olunan  
məsələlərin        həllindən  və  aparılan  tədqiqatın mərhələlərindən  
asılı  olaraq,  modelləşdirmənin   dəqiqlik  dərəcəsinə  görə  -        1: 
500 000  - dən  kiçik  miqyaslarda  -  icmal, 1: 500 000 -             1 : 
50 000  miqyaslarda  regional  və  1 : 50 000  - dən  böyük   
miqyaslarda   -  dəqiq  (İ.K.Qaviçə  görə)  tipləri  ayrılır. 
İcmal  modelləşdirmədə     su  ehtiyatlarının  kompleks  
istifadəsinin  əsaslandırılması,    su    təsərrüfatı    tədbirlərinin  plan-
laşdırılması,  təbii  və  istismar  ehtiyatının  regional  qiymət-
ləndirilməsi,  artezian  hövzələrinin  hidrogeoloji  xüsusiyyətlə-rinin  
öyrənilməsi  məqsədilə  ərazinin  regional  hidrogeoloji  tədqiqində  
tətbiq  olunur. 
Regional  modelləşdirmədə     ayrı - ayrı  iri yeraltı  su  
yataqlarının,  mühəndisi  qurğuların  və  digər  obyektlərin  on-ların  
sənaye  cəhətdən  mənimsənilməsinin  qiymətləndirilməsi,  istismar  
ehtiyatının  təyini,  hidrogeoloji  xarakteristikası  və  müxtəlif  
mühəndisi  proqnozların  verilməsi  məqsədilə  hidro-geoloji  
öyrənilməsində  istifadə  olunur. 
Dəqiq  modelləşdirmədə    yeraltı suların  öyrənilməsi  və  
geoloji – sənaye  cəhətdən  qiymətləndirilməsi,  proqnozların  
verilməsi,  hidrogeoloji  tədqiqatların  müxtəlif  mərhələlərində  
layihələndirilməsinin  əsaslandırılması  üzrə  müxtəlif  hidrogeo-loji  
məsələlər  həll  olunur. 
Modelləşdirmənin  tətbiqi  ilə  yuxarıda  şərh  olunan  
məsələlərin  həllində  analoq  hesablayıcı  maşınların  (AHM)  və  
elektron  rəqəmsal hesablayıcı    maşınların        (ERHM)    birgə  
istifadəsi  ilə  daha  dəqiq  nəticələr  əldə  edilir.  Analoq  
modelləşdirici  qurğuların ERHM ilə  belə  kompleksləşdirilməsi  
modelləşdirməni  tamamilə  avtomatlaşdırmağa,  onun  səmərəli  
riyazi  xidmətini  təmin  etməyə  imkan  verir.  Hibrid  hesab-layıcı  
sistemin  yaradılmasının  və  istifadəsinin  səmərəliliyi  «Saturn»  
tipli  analoq - rəqəmsal   hesablayıcı  komplekslərin  tətbiq  təcrübəsi  

---

 
235
ilə təsdiq  olunmuşdur. 
Hibrid  hesablayıcı  sistemin  köməyi  ilə      yeraltı    su  
yataqlarının  və    ayrı - ayrı  hidrogeoloji  regionların  daimi  
fəaliyyətdə  olan  riyazi  modelləri  yaradılır  ki,  bunun  da  əsasında  
yeraltı    suların  kəşfiyyatının  və  istismarının  operativ 
 
proqnozlaşdırılması  və  idarə  olunması  həyata  keçirilir.  Ayrı - ayrı  
obyektlərin  riyazi  modelləri  istənilən  vaxtda  modelləşdirmənin  
köməyi      ilə    qarşıya  qoyulan  məsələnin  həlli  üçün  fəaliyyətə  
başlaya  bilər. 
Nəticədə    hər  bir   hidrogeoloji  region  üzrə    icmal    və  
regionaldan  başlayaraq,  ayrı - ayrı obyektlərin modelləri  ilə  başa  
çatmaqla  model  sistemi yaradıla  bilər. Belə  model  sistemləri  
yeraltı    suların  ehtiyatının  öyrənilməsi,  qiymətlən-dirilməsi  və  
istifadəsinin  avtomatlaşdırılmış  idarəetmə  sisteminin  (AİS)  əsas  
hissəsi  hesab  olunur. 
Bütövlükdə  AİS  aşağıdakı  tərkib  hissələrdən  təşkil  olunur:  
1)  yeraltı  suların  axtarış – kəşfiyyat  işləri  və  istismar  rejimi  üzrə 
məlumatların  avtomatlaşdırılmış  informasiya – axtarış  sistemi;  2)  
əsas  informasiyaların  işlənilməsinin  (xəritələrin,  qrafiklərin,  
cədvəllərin  və    s.    tərtibi)  xüsusiləş-dirilmiş    sistemi;    3)    təbii  
hidrogeoloji  obyektlərin  riyazi  modelinin  sistemi. 
Beləliklə,  hibrid  hesablayıcı  sistemin  köməyi  ilə   yeraltı  su  
ehtiyatının  avtomatlaşdırılmış idarəetmə  sisteminin    əsas  hissəsi  
yaradıla  bilər. 
Təcrübədə  daha  geniş    tətbiq  olunan  elektrohidrodina-mik  
analogiya  modelləşdirmə  üsulunu  (EHDA)  nəzərdən  keçirək. 
Bu    üsul    elektrik    cərəyanının  elektrikkeçirici  kütlədə   
hərəkəti  ilə  mayenin  məsaməli   mühitdəki  hərəkətinin  oxşarlığı  
əsasında  yaradılmışdır.  Elektrik  cərəyanının  hərəkəti   ilə  süxurda  
olan  axını  nəzərdən  keçirsək,  görərik  ki,  onların  hərəkəti, uyğun  
olaraq, Om  və  Darsi  qanunları  ilə  ifadə  olunur  və  bir – biri  ilə  
analojidir.  Bu  oxşarlığı  aşağıdakı  kimi  şərh  etmək  olar  (cəd.8). 
Tutaq  ki,  hər  hansı  bir  kəsilişdə  eynicinsli  mühitdə  
qərarlaşmış    axın  mövcuddur .  Əgər  axına   diqqət  yetirsək,  
görərik  ki,  onun  başlanğıc  təzyiqi  
H
1
  ,  son  təzyiqii   isə  
H
2
  - 
dir.  Bunun  əsasında   Darsi  qanunu  yaza  bilərik: 

---

 
236
 
F
L
H
H
k
kIF
Q
2
1
−
=
=
  ,                       (46) 
burada:  
Q - axının  sərfi,  I  -  təzyiq  qradiyenti,  F  -  en     kəsik   
sahəsi ,  
L  -  axın  yolunun  uzunluğudur. 
Cədvəl  8 
Elektrik  cərəyanının  hərəkəti   ilə  süxurda  olan  axının  
hərəkəti  arasındakı oxşarlığı  göstərən  ifadələr 
 
Maye  axını 
Elektrik  cərəyanının  hərəkəti 
Pyezometrik  təzyiq  H   
 
Süzülmə  əmsalı  k 
 
 
Axının  sərfi  Q 
 
Axının  en  kəsik  sahəsi  F 
 
Axın  yolunun  uzunluğu  L 
 
Süzülmə  sürəti  V 
Darsi  qanunu     
∫
→
=
F
VdF
Q
 
 
Qrunt suyu axını üçün kəsilməzlik 
qanunu
0
=
∂
∂
+
∂
∂
+
∂
∂
z
V
y
V
x
V
z
y
x
 
 
Axın  üçün  Laplas tənliyi 
0
2
2
2
2
2
2
=
∂
∂
+
∂
∂
+
∂
∂
z
H
y
H
x
H
 
 
Laplas tənliyinin inteqralı (təzyiq 
funksiyası) H=f(x,y,z) 
 
Bərabər təzyiqlər səthi  H=const 
 
Elektrik potensialı  U 
Xüsusi  keçiricilik  
ρ
1
=
с
 
Cərəyan  qüvvəsi    I 
 
Keçiricinin  en  kəsik  sahəsi    F 
 
Cərəyan keçən yolun uzunluğu  L 
 
Cərəyan sıxlığı vektoru    i 
Om  qanunu      
∫
→
=
F
idF
I
 
 
Elektrik  cərəyanı üçün kəsilməzlik 
qanunu
0
=
∂
∂
+
∂
∂
+
∂
∂
z
i
y
i
x
i
z
y
x
 
 
Elektrik  potensialı üçün  Laplas 
tənliyi
0
2
2
2
2
2
2
=
∂
∂
+
∂
∂
+
∂
∂
z
U
y
U
x
U
 
 
Laplas tənliyinin inteqralı (təzyiq 
funksiyası) U=f(x,y,z) 
 
Səthin ekvipotensialı   U=const 
 
 
Səthin ekvipotensialı   U=const 

---