E. A. MƏMMƏdova

 
237
Axının qradiyenti  
L
H
H
I
2
1
−
=
 
 
 
İndi  tutaq  ki,    elektrikkeçirici   materialdan   hər  hansı  bir  
model  hazırlanmışdır .  Buna  uyğun  olaraq,  Om  qanunu  yazaq: 
F
L
U
U
c
F
L
U
U
R
U
I
)
(
2
1
2
1
−
=
−
=
=
ρ
,               (47) 
 
burada:  
c -  elektrikkeçiricilik  əmsalı,  L – cərəyan  keçən  hissənin  
uzunluğudur. 
Modeldə  elektrik  cərəyanını    ölçdükdə  eyniqiymətli  çoxlu  
nöqtələr  alınır.  Bu  nöqtələri  xətlərlə    birləşdirdikdə        bərabər  
potensiallar  səthi  (və  ya  ekvipotensial  səth)  alınır.  Yəni:    
U(x,y,z)= const .   
İzotrop  materialda  ekvipotensial  səthi  göstərən  xətlər  
elektrik  cərəyanı  xətləri  ilə  düzbucaq  altında  kəsişir  ki,  bu  da  
bərabər  təzyiqlər  xəttinin  analoqu  olur.  Elektrik  cərəyanı  xətləri  
isə    yeraltı  axının  istiqamətini   göstərir.  Bu  fiziki  oxşarlığın  
alınması  çoxdan  məlumdur. Lakin  onun  geniş  yayılması,  nəzəri  
əsaslandırılması    və    tətbiqi  N.N.Pavlovskinin   apardığı  
tədqiqatlardan  sonra  mümkün  olmuşudr. 
İlk  dəfə  N.N.Pavlovski  elektrohidrodinamik  analogiyanı  
(EHDA)  hidrotexniki  qurğulara  tətbiq  etmiş  və  müsbət  nəticələr  
almışdır. 
Hazırda  EHDA  üsulu  yeraltı  suların  qərarlaşmış  hərə-kətini  
öyrənmək  üçün  geniş tətbiq olunur. Bunun  üçün  elek-trikkeçirici  
kağızlardan  istifadə  olunur. 
EHDA  cihazının  sxemi  20 - ci  şəkildə  göstərilmişdir. 
EHDA  cihazının  sxeminin  aşağı  hissəsində  süzən  massivin  
sərhədlərinin  formasına  uyğun  gələn  metal  plastin  (11)  yerləşir;  
onun  yuxarı  hissəsi  elektrik  cərəyanını   bəndin  yuxarı  və  aşağı  

---

 
238
byeflərində   qrunt  ilə  suyun  təmas  sərhədinə    uyğun  olan  (1)  
sahəsindən  (2)  sahəsinə  ötürən  paylaşdırıcı  şəbəkə  kimi  özünü  
büruzə  verir. 
(10)  təmas  iynəsinin  kömyi ilə  plastinlərdə  eyni poten-siala  
malik  nöqtələri  tapıb,  onları  düz  xətlərlə  birləşdirirlər  ki,  bu  da  
ekvipotensialları    əks  etdirir.  Sonra  alınan  xətlərə  normal  
istiqamətdə    müəyyən  intervallarda  cərəyan  xətlərini  elə   
keçirirlər  ki,  eyniölçülü  düzbucaqlı  və  ya  kvadratlardan  ibarət  
şəbəkə  alınsın.  Alınmış  belə  şəbəkə  bəndin  altından  baş  verən  
süzülmə  axınının  hidrodinamik  şəbəkəsi  kimi özünü  büruzə  verir. 
                  
 
 
Şəkil  20.  Hidrotexniki  qurğunun  altından  süzülmənin  EHDA  
üsulu  ilə  öyrənilməsi  üçün  istifadə  olunan  cihazın  sxemi: 
1  və    2    -    su    ilə  qruntun  toxunma  sərhədlərinə    uyğun  gələn   
əlaqə    səthləri;  3 -  mis  şinlər;  4 -  məftil;  5 -  ampermetr;  6 -  
akkumulyator;  7 -  rubilnik  (elektrik  cərəyanını  kəsən  açar);  8 -  səyyar  
təmas;  9 -  qalvonometr;  10 -  təmas  iynəsi;  11 -  kartona  yapışdırılmış  
elektrikkeçirici  materialdan  hazırlanmış  plastin;  12 -  aqometr   
 
 
Elektrikkeçirici  kağızlardan  istifadə    edərkən  sahənin  
hazırlanmış  modeli  aşağıdakı  şərtləri  mütləq  ödəməlidir: 
1) Eynicinslilik; 
2) Elektrik  xüsusiyyətinin  sabitliyi; 
3) Elektrik  sahəsini  pozan  əlavə proseslərin  olmaması; 
4)  Xüsusi  müqavimətin  optimal  olması. 
   
 
Elektrikkeçirici  kağız  hazırda  geniş    yayılmış materialdır.  
Bu  kağız  qrafitin  hislə  örtülməsi  yolu  ilə  hazırlanır  və  müxtəlif  

---

 
239
dərəcəli  xüsusi  müqavimətə  malik  olur  (100 – 10000  Om/sm
2
) . 
Hidrogeoloji tədqiqatlar  zamanı  modelləşdirmənin  dəqiqliyi  
üçün  aşağıdakı  məlumatların  olması  zəruridir: 
1) Geoloji - litoloji,  geomorfoloji  və  hidrogeoloji  xəritə-lər; 
2)  Eroziya  proseslərinin  dərinliyini  və  intensivliyini,  çay  
şəbəkələrini,  atmosfer  çöküntülərinin  miqdarını,  çayların   rejimini  
və  qidalanmasını  göstərən  bütün  materiallar; 
3)  Təcrübə – suçəkmə    və  laboratoriya  işlərinin  nəticə-
lərinin  (süzülmə    əmsalı,  sukeçiricilik,  suvericilik  və    s.)   xəritə  
üzərində  göstərilməsi; 
4)  Hidroizogips  və hidroizopyez  xəritələri; 
5) Xəritə    üzərində qeyd  olunmuş      su    mənbələri  üzrə  
aparılan  rejim – müşahidə məlumatları;  
6) Yeraltı    suların  təzyiqli  və    təzyiqsiz  laylarda  
minerallaşma  və  hidrokimyəvi  xəritəsi və  bu  xəritələr  üzərində  
göstərilən  ayrı – ayrı  komponentlərin  dəyişmə  dərəcəsi; 
7)  Tədqiqat  rayonunda  fəaliyyətdə  olan hidrotexniki  
qurğuların  təsiri ; 
8) Qrup  şəklində  olan  quyulardan  suçəkmənin  nəticəsi  və 
onların  düzgün  şərhi. 
Aparılmış  çöl  tədqiqatları    əsasında  tərtib  olunmuş  
sukeçiricilik  xəritəsinə    əsasən  elektrikkeçirici  kağızda  sahənin  
modeli  qurulur. 
Müxtəlif  sukeçiriciliyə  malik  sahələr  müxtəlif  dərəcəli  
xüsusi  müqavimətə  malik  kağızla  əvəz  olunur. Bu  əvəzetmə  
mütləq  aşağıdakı  şərti  ödəməlidir: 
 
,
const
km
c
km
R
=
=
α
δ
ρ
δ
  
const
km
km
=
=
=
...
)
(
)
(
2
2
1
1
ρ
ρ
,     (48) 
 
burada:  
km -   horizontun  sukeçiriciliyi,  m
2
/sut;  
c -  kağızın  xüsusi  
elektrikkeçiriciliyi,  1/Om
.
sm;  
δ
 -  kağızın  qalınlığı,  sm ;     
ρ
 -  
kağızın  xüsusi  müqaviməti,  Om
.
sm  ;         
R
α
  -  müqavimət  
miqyasıdır,  Om/sut. 
Modeli  hazırlayarkən  kağızları  yapışdırmaq  üçün  elek-

---