E L e k t r o n b I z n e s
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- E L E K T R O N B İ Z N E S
- E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________184___________________________ ELEKTRON NAĞD PULLAR
E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________182___________________________ dövrlərdə indiki barter ticarətinin örnəyi (proobrazı) olan mübadilə ticarəti olmuşdur. Ticarət inkişaf etdikcə, pul dövrüyyəsində müxtəlif pul əvəzediciləri, veksellər, borc iltizamları, çeklər işlədilməyə başlamışdır. Qədim dünya ölkələrində borc yazılarından istifadə edilmişdir. Borc iltizamları ilk dəfə Renesans (dirçəliş) dövründə öəmə vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Böyük coğrafi kəşflər dövründə ticarətin inkişafı ilə bağlı olaraq ödəmə vasitəsi kimi vekseldən istifadə edilməyə başlasa da, sonra bu, geniş yayılmadı. Bank uçotunun inkişafı ilə əlaqədar olaraq kredit kartları və bank hesablarını məsafədən idaə etmək üçün digər vasitələr meydana çıxdı ki, bu da nağd pulu əhəmiyyətli dərəcədə sıxışdırdı. Kredit kartları, ilk növbədə, bank xidmətləri bazarını genişləndirən texnologiyaların inkişafına kömək etdi. Ötən əsrin 60-cı illərində, bank kartlarının yaranması ərəfəsində, kataloqlarla ticarət geniş tətbiq tapmışdı. Kredit kartları kataloqlarla ticarət texnologiyasına da böyük təkan verdi. Yeni sxemin üstün cəhəti ödənilməsinə bank zəmanəti verən müştəriyə poçt vasitəsilə sifariş vermək imkanı yaratması idi. İnternetin yaranması ilə məsafədən ödəniş etmək üçün istifadə edilən plastik kartlarla həyata keçirilən hesablaşmaların bəzi nöqsanları üzə çıxdı. İnternet vasitəsilə alqı-satqı edən alıcı satıcıya öz bank hesabını idarə etmək üçün zəruri infor- masiya olan kredit kartının nömrəsini verir. Lakin bu fırıldaqçılar üçün fəaliyyət meydanı açır. Belə ki, ABŞ-da plastik kartla alqı-satqı edənlərin 1,5%-i saxtadır. Fırıldaqların təxminən yarısı İnternetin payına düşür. Lakin, çox güman ki, real rəqəmlər daha çox təəssüfləndiricidir. Çünki fırıldaq qurbanlarının bir hissəsi hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etmir. Fırıldaqla bağlı E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________183___________________________ pozucu fəaliyyətin iqtisadi nəticələri birbaşa itkilərdən daha acınacaqlı ola bilir. İngiltərənin Experian agentliyi xəbər verir ki, elektron ticarət aparan təşkilatların yalnız 57%-i fırıldaq faktları barədə hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edir. Məhkəmə araşdırmasına isə hadisələrin yalnız 10%-i gedib çıxır. Plastik kartlarla bağlı fırıldaqların geniş yayılması kartla ödəmə sistemindən istifadə edən şirkətləri narahat edir. Hər bir şirkət kart sahibləri üçün riskin azaldılmasına xeyli vəsait sərf edir. Kartla ödəmə sisteminin təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi sahəsində müəyyən ümidlərin yaranması SSL adlı qorunan verilən mübadiləsi protokolunun tətbiqi ilə bağlıdır. Lakin ödəmə sistemlərinin təcrübəsi göstərir ki, şifrlənmiş verilən mübadiləsi də bütün problemləri həll etmir. Çünki kredit kartındakı kritik məlumatlar, yəni kart sahibinin identifikasiyası və ödəmə tranzaksiyaları barədə hüquqi əhəmiyyət kəsb edən informasiyanın satıcı serverində saxlanması həll edilməmiş problem olaraq qalır. Elektron ticarət aparan mağaza serverlərinin ixtiyarsız açılması (sındırılması) kriminal struk- turların mənfəətli biznesinə yol açır. Təhlükəsizliyin təmin edilməsi yollarından biri müştəri ilə satıcı arasında prosessinq mərkəzinin vasitəçilik etməsi variantından istifadə edilməsidir. Çünki bu halda kartdakı kritik məlumatlar mağazanın VB-sinə daxil olmur. Rusiyada bu texnologiya geniş istifadə edilir. BGS Smartcard Systems ( www.bgs.ru ) firmasının bazara çıxardığı DUET (Dual Universal Electronic Transaction System) sistemində bu ideya məntiqi sonluğa çatdırılmışdır. Belə ki, ödəyicinin bank rekvizitləri barədə kritik vacib informasiya heç bir əməliyyat zamanı qorunmaz şəkildə kartdan çıxarıla bilmir. E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________184___________________________ ELEKTRON NAĞD PULLAR 1985-ci ildə görkəmli Hollandiya riyaziyyatçısı və kriptoqrafı ( Kriptoqrafiya – şərti gizli yazı, şifr) Devid Çaum elektron pul kisəsi şəklində reallaşdırılan elektron nağd pullar sistemi təklif etmişdir. Adi nağd pul kimi, elektron nağd pul da özünün ödəmə vasitəsi qabiliyyətli olması məsuliyyətini ödəyicinin üzərinə qoyur. Yəni pul sahibi onun saxta olmadığına zəmanət verir. Elektron kupyura (Kupyura – qiymətli kağızın ayrıca talonu) öz sahibinin hesabında olan nağd pul barədə informasiya saxlayan şifrlənmiş ardıcıllıqdan ibarət olan müəy- yən virtual mahiyyətdir. Elektron nağd pul formalaşdırılması prinsipi eCash adlı ödəmə sisteminin təməlini təşkil edir. Rusiyada bunun analoqu PayCash ( www.paycash.ru ) adlanır. QEYD: Kriptoqrafiya (yunanca gizli yazıram anlamını verir) məxviliyin (informasiyanın kənar şəxs tərəfindən oxuna bilməməsi), tamlıq (informasiyanın hiss olunmayacaq qədər dəyişdirilə bilinməməsi), autentifikasiya (müəllifin və ya obyektin xüsusiyyətlərinin həqiqiliyinin yoxlanması), həmçinin müəlliflikdən imtina edilməsinin mümkün olmaması anlamını verir. İlk olaraq kriptoqrafiya informasiyanın şifrələnməsi üsullarını öyrənirdi. Ənənəvi olaraq kriptoqrafiya simmetrik kriptosistem əmələ gətirir, yəni bu sistemdən istifadə etməklə şifrələnmə və ya şifrədən azad olma bir açarın köməkliyi ilə həyata keçirilir. Bundan başqa müasir kriptoqrafiya özündə assimmetrik kriptosistemi və elektron rəqəmsal imza sistemini (ERİ), xeş-funksiyanı, açarlarla idarə etməni, gizli informasiyanın alınmasını, kvant Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|