E L e k t r o n b I z n e s
E L E K T R O N B İ Z N E S
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- E L E K T R O N B İ Z N E S
E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________185___________________________ kriptoqrafiyanı əks etdirir. Kriptoqrafiya haqqında verilmiş qanun abonentlərin şantaj olunması və ya abonentin satın alınması, onun aldanılması, mənzilinin və ya avtomobilinin açarının oğurlanması, onun həyatını təhlükə altına alan hədələrin həyata keçirilməsi, müdafiə edilən verilənlər bazasından informasiya alarkən ona edilmiş təhlükə və s. hallar baş verdikdə subyektin müdafiəsi ilə məşğul olmur. Kriptoqrafiya qədim elm sahələrindən biridir, onun yaranma tarıxı bir neçə min illər əvvələ (təxminən 4 min il əvvələ) gedib çıxır. Kriptoqrafiyadan istifadənin birinci dövründə (təxminən 3 min il əvvəl) şifrələnmə üçün monoəlifbadan (yazıda istifadə edilən hərflərin digər hərflər və ya simvolar ilə əvəz edilməsi) geniş istifadə olunurdu. Kriptoqrafiyadan istifadənin ikinci dövründə (IX əsrdən başlayaraq Yaxın Şərqdə (dövrünün görkəmli alimi abu Yusif Yaqub ibn İshaq əl-Kindi), XV əsrdən başlayaraq Avropada (Leon Battista Albert - XX əsrin sonlarına kimi) şifrələmə üçün çoxəlifbalıqdan geniş istifadə edilməyə başlanıldı. Kriptoqrafiyadan istifadənin üçüncü dövründə (XX əsrin başlanğıcı və XX əsrin ortalarına kimi) şifrələmə əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün elektromexaniki qurğulardan istifadə olundu. Bu məqsədlə qurğuları işlətmək üçün şifrələyicilər işə qəbul edilirdi. İnformasiyanın şifrələnməsi zamanı çoxəlifbaliq sisteminə daim mürəciət edilirdi. E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________186___________________________ Müxtəlif zamanlarda istifadə edilən kriptoqrafiya alətləri İnformasiyanın şifrələnməsinə nümunə kimi İkinci Dünya Müharibəsində istifadə edilən ENİQMA hesablama maşınından istifadəni göstərmək olar. Kriptoqrafiyadan istifadənin dördüncü dövrü (XX əsrin ortalarından keçən əsrin 70-ci illərinə kimi) riyazi kriptoqrafiyaya keçid dövrü adlanır. Görkəmli alim K.Şennonun əsərlərində informasiyanın ölçülməsi, verilənlərin ötürülməsi, entropiya, şifrələmə funksiyası kimi terminlərdən istifadə olunur və bu terminlər sonralar elmə daxil olur. Şifrələnmiş informasiyanın müəyyənləşdirilməsi üçün “xətti differensial kriptoanaliz”dən istifadə olunmağa başlanılır. Bütün bunlara baxmayaraq 1975-ci ilə kimi E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________187___________________________ kriptoqrafiyada “klassik” üsillardan istifadə olunurdu. Kriptoqrafiyanın müasir dövrdə inkişafı (keçən əsrin 70-ci illərinin sonundan inkidiki zaman kimi) bu sahədə yeni istiqamətin – açıq açar prinsipli kriptoqrafiya - yaranmasına səbəb oldu. Müasir sahənin yaranması təkcə yeni texniki qurğulardan istifadə ilə deyil, həmçinin kriptoqrafiyadan fərdi şəxslərin istifadəsilə də bağlı oldu (əvvəlki dövrlərdə kriptiqrafiyadan ancaq dövlət səviyyəsində istifadə olunurdu). Şəxsi adamların kriptoqrafiyadan istifadə etməsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlif cür qarşılanır, bəzi ölkələrdə buna qadağa qoyulsa da, bəzi ölkələrdə buna geniş imkanlar yaradılır. Müasir kriptoqrafiya müxtəlif elmi istiqamətlər (riyaziyyat elminin informatika elmi ilə kəsişməsində) yaratmışdır. Bu barədə elmi jurnallarda mütamadi məqalələr çap edilir. Kriptoqrafiyadan istifadə müasir cəmiyyətin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir. Ondan elektron kommersiyada, elektron sənəd dövriyyəsində, rəqəmsal imzada, telekommunikasiya sahəsində və digər sahələrdə geniş istifadə olunur. Müasir kriptoqrafiyada şifrələmənin açıq alqoritmindən istifadə edilir. İndiki zamanda sınaqdan çıxmış onlarla alqoritm istifadə edilir. Belə alqoritmlərə misal kimi aşağıdakıları göstərmək olar: • Simmetrik DES, AES, DÜST 28 147-89, Camellia, Twofish, Blowfish, IDEA, RC4 və s; • Asimmetrik RSA və Elqamai (El-Qamal); • Xeş-funksiya MD4, MD5, MD8, SHA-1, SHA-2, DÜST R 34.11-94 və s. Bir çox ölkələrdə standart milli şifrələmədən istifadə E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________188___________________________ olunur. 2001-ci ildə ABŞ-da AES (Rindael alqoritminə əsaslanan, açarın uzunluğu 128, 192 və 256 bit olan) standart simmetrik şifrələmədən istifadə edilir. Rusiya Federasiyasında DÜST 28 147-89 standartına üstünlük verilir. E L E K T R O N B İ Z N E S _________________________189___________________________ Əbu Yusif Yaqub ibn İshaq əl-Kindi (elm aləmində əl- Kindi kimi məşhurdur) ərəb fəlsəfəsiçisi, riyaziyyatçı, musiqi nəzəriyəçisi, astronom kimi tanınır. İraqın Bəsrə şəhərində (bəzi məlumatlara görə Kufə şəhərində) anadan olmuşdur. Mühəmməd ibn Musa əl-Xorezmi tərəfin-dən Bağdadda təşkil olunmuş “Müdriklər evi”n-də keçirilən tədbirlərdə iştirak etmiş, orada elmi işlər ilə məşğul olmuşdur. Bağdada rəhbərlik edən əl-Mamunun (813-833-ci illər) və əl- Mutasimin (833-842-ci illər) əziz (istəkli) adamlarından biri olmuşdur. Sonrakı illərdə (əlk-Mütavəkkilin rəhbərliyi dövründə) daim şəhərdən-şəhərə qovulmuş, təqib olunmuş, daim axtarışda olmuşdur. əl-Kindi metafizika elmində çoxlu sayda traktatların müəllifidir. Bununla yanaşı məntiq, etika, riyaziyyat, kriptoqrafiya, astrologiya, təbabət, metrologiya, optika, musiqi kimi elm sahələri ilə dərindən məşğul olmuş, bu elm sahələrinə dəyərli tövhələrini vermişdir. Alimi Qərbi Avropada Alkindus kimi tanıyırlar. əl-Kindi islam aləmində Aristotelin əsərlərinə müraciət edən ilk alimdir. Aristotelin əsərlərindən qaynaqlanan alim peripatetizmin (materializm ilə idealizm arasında tərəddüd edən qədim yunan filosofu Aristotelin nəzəriyyəsi) əsasını qoyur. Bu ərəfədə alim “Aristotel əsərlərinin xülasəsi”, “Beş mahiyyət haqqında”, “Yaranmanın və məhv olmanın əsas səbəbləri”, “Əşyaların müəyyən edilməsi və təsvir edilməsi” əsərlərini yazır. Aristotelin əsərlərini təhlil edən alim belə nəticəyə gəlir ki, “qədim (köhnə) heç bir zaman mövcud olmayan ola bilməz”. Köhnənin var olması heç bir şeydən asılı deyil, əgər onun məhv olması üçün bir səbəb yoxdursa, o, məhv olmayacaq və dəyişməyəcək, çünki o cisim deyil. Alim Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|