Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
başlamaq a rtıq zəruridir. Beləliklə, yaxın perspektivdə müxtəlif
ölkələrin ekspert birlikləri müasir təhlükəsizlik arxitekturası,
yeni regional qaydaların birgə müzakirəsini intensivləşdirəcək,
yeni komm unikasiya dəhlizlərinin və etnik-siyasi münaqişələ
rin həlli yollarının gələcəyi barədə təsəvvürlərin, həmçinin a k
tual geosiyasi və geoiqtisadi layihələrin ümumən reallaşdırıl
ması imkanlarını müəyyən edəcəklər.
X X I əsrdə insan yeni intellektual m əkana doğru addım
layır. Məqsədlərə nail olmağın vasitələri təkmilləşdirilir, strate
ji planlar daha m ürəkkəb xarakter kəsb edir.
Yer planetinin bəlalarından biri də ümumi ekologiyanın
pozulmasıdır. Ümum i ekologiya haqqında əvvəllər də geniş
m əlum at vermişdik: Ə. Həmidov - Ənvər Mete, Ekologiya və
sağlamlıq, Bakı, 1990; Ə.H əm idov - Ənvər Mete, Torpağımız,
məhsullarımız və sağlamlığımız, Bakı, 1990; Ənvər Mete,
Loğmanlar, Bakı, 2008.
Əziz oxucu, biz bir daha bəzi m əqam lara toxunmağı vacib
saydıq.
1400 il əvvəl, hələ insanların ekoloji fəlakətin nə olduğunu
bilmədikləri bir zam anda, Q urani-Kərim in ər-Rum sürəsinin
41 -ci ayəsində insanların ilahi düzəlişə xələl gətirəcəyi zaman,
onları gözləyən fəlakətlər barədə m əlum at verilmişdir: «İnsan
ların öz əlləri ilə etdikləri (pis əməllər, günahlar) üzündən quru
da və suda fəsad (pozuntu) əmələ gələr (bəzi yerlərdə quraqlıq,
qıtlıq olar, bəzilərində zərərli yağışlar yağar, zəlzələ baş verər,
dənizlərdə gəmilər batar) ki, Allah (bununla) onlara etdikləri
nin bir qismini (etdikləri bəzi günahların cəzasını) daddırsın və
bəlkə, onlar (tövbə edib pis yoldan) qayıtsınlar».
Əfsuslar olsun ki, Hafiz Mirzənin ifadəsi ilə desək: «Eko
logiyanı fəlakət həddinə sürükləyən insanlıq hər cür təbii fəla
kətlərlə üzləşsə də, ona dərs olmur.»
Planetimizin bir çox sakinləri bugünkü vəziyyətlə barışıb,
gələcəyi düşünmür, ekoloji normativlərin pozulmasının hansı
fəlakətləri doğurm asına məhəl qoymurlar. Yaponiyada bunu
beynəlxalq xəstəlik adlandırırlar. Əgər müharibə konkret bir
30
İntellektual ekologiya
ərazidə olan fəlakətdirsə, ekologiyanın pozulması dünyanın və
bəşəriyyətin fəlakətidir.
Bütün bu fəlakətlərin arxasında dayanan kimdir? İnsan!
İnsan şüuru, insan şüursuzluğu, insan intellekti, nəfs, nadanlıq,
tam ahkarlıq...
Əsrlərlə və min illərlə hər bir cəmiyyətdə insanları yeməklə,
geyimlə, evlə, istehsal vasitələrilə və h ətta silahla təmin etmək
üçün gərgin mübarizə gedib. Cəmiyyətin inkişafı, daha doğru
su, sivilizasiyanın yüksəlməsi ilə əlaqədar insanların qeyd et
diyimiz amillərə olan tələbatı durm adan artmaqdadır. Yer
kürəsində son 25-30 il ərzində sərf olunan xammalın miqdarı,
təxminən insan cəmiyyətinin bu vaxtadək istifadə etdiyi təbii
sərvətlərə bərabərdir. Planetimizdə insanların sayı durm adan
artm aqdadır. 2008-ci ilin statistik m əlum atına görə, planeti
mizdə yaşayan insanların sayı 8 m ilyarddan çoxdur. XX əsrin
sonunda ümumdünya sənayesinin 2,5-3 dəfə artm ası labüdlüyü
var idi. Bu məsələ isə xam m al istehsalı ilə həll edilə bilərdi: bax,
görürsüz, Yer kürəsində insanın yaşaması, rifahı və sağlamlığı
üçün nə qədər problemi həll etmək lazımdır. Bu müqəddəs iş,
şüurlu insan cəmiyyətində məsələni obyektiv, ağıllı və hər mil
lətin, xalqın, regionun m arağı nəzərə alınmaqla həll edilməli
dir. Yenə də insan şüuru, millətlər və xalqlararası ağıllı m üna
sibət, bir sözlə, müsbət intellektual ekoloji sfera birinci yerdə
durur.
İnsanın yaşadığı planetə vurduğu yaralara tam qiymət ver
mək üçün son dövrdə ozon təbəqəsində baş verən dəyişikliklər
dən m əlum at verən mənbələrə müraciət edək. İngilis alimləri
nin 1985-ci ildə A ntarktida üzərində atmosferin qoruyucu
ozon qatının seyrəkləşməsi haqqında dəhşətli məlumatların
dan bir o qədər də çox m üddət keçməmiş və bu sahədə çox iş
lər görülmüşdür. Təkcə onu demək kifayətdir ki, 1989-cu ildə
ozon təbəqəsini dağıdan istehsalı azaltm aq və tədricən dayan
dırm aq
üçün M onreal protokolu qüvvəyə minmişdir.
Ü m um dünya Meteorologiya Təşkilatı (ÜMT) ozon təbəqəsi
tədqiqatı proqramının rəhbəri d oktor Rüm en Bojkovun (1989)
31
Ənvər Mete Həmidov, Zərnurə Həmidova
məlumatına görə, Y er kürəsinin şimal hissəsində ozonun m i
qdarı, ümumiyyətlə, 3% azalıb, qış aylarında isə bu göstərici
5%-ə qədər artır. İngilis tədqiqatçısı C .Farm an ilk dəfə, əldə et
diyi məlumatlar əsasında, A ntarktida üzərində ozon təbəqəsin-
dəki dəlikləri təyin etmişdir. Beləliklə, görünür ki, planetimizin
A ntarktida hissəsində vəziyyət d ah a faciəlidir. 1989-cu ilin m ə
lum atına görə, A ntarktida üzərində ozon norm adan 50%
aşağıdır, «ozon dəliyi»nin sahəsi isə artm aqdadır. Canlı təbiə
tin təhlükə qarşısında olduğunu göstərən bu dəhşətli amil in
sanlardan onu əhatə edən mühitə ehtiyat və vicdanla yanaş
mağı tələb edir. Onu d a qeyd etm ək lazımdır ki, ozon təbəqə-
sindəki dəyişikliklərin 50%-i X X əsrdə baş vermişdir.
ÜM T-nin m əlum atına görə (1989), Yer kürəsində hər il 1
mln. 300 min tona qədər ozonu məhv edən m addə istehsal olu
nur Ovə bu istehsal indi də durm adan artm aqdadır. Bəs ozon
təbəqəsinin məhvi hansı fəlakətlərin baş verməsinə səbəb olur?!
1989-cu il m artın əvvəllərində L ondonda keçirilən beynəlxalq
simpoziumun iştirakçıları bildirdilər ki, qəti tədbirlər görülmə
sə, planetimizdə nəfəs alm aq m ümkün olmayacaq, içmək üçün
yararlı su tapılmayacaq. D ünya alimlərinin verdikləri statistik
məlumatlarda diqqətə çatdırılır ki, Şimal qütbündə və A ntark
tidada ozon qatında əmələ gəlmiş dəyişikliklər nəticəsində G ü
nəşdən radioaktiv şüalanma çoxalmış və ildə 100 minlərlə
adam bu səbəbli xərçəngdən tələf olur! Beynəlxalq ozon qatı
nın mühafizəsi təşkilatının devizi belədir: «Səmanı qoru, özünü
qoru, ozon təbəqəsini qoru!»
İnkaredilməz bir faktdır ki, hər hansı bir orqanizmdə xər
çəng xəstəliyinin baş verməsi ekoloji amillərlə sıx əlaqədardır
və belə xəstələrin sayı ildən-ilə 4-5 % artır. Ümumdünya xərçə
ng xəstəliklərini öyrənən agentliyin m əlumatına görə, xərçəng
xəstəliyinin baş verməsində 20% virus və irsilik, 80% isə ekoloji
amillərin rolu var. H azırda ekspertlər tərəfindən müəyyən edil
mişdir ki, istehsal prosesində əmələ gələn 50-dən çox m addə
insan orqanizm ində xərçəngin əmələ gəlməsinə səbəb olur. El
mə məlum olan başqa faktorlar: siqaret çəkmək, spirtli içkilə
32
İntellektual ekologiya
rin qəbulu, atmosferdə zəhərli tüstülərin miqdarının artması,
keyfiyyətsiz qida və s. haqda m əlum at verməyə lüzum yoxdur.
Filcrimizcə, kütlə arasm da səhiyyə maarifi işi aparılmalı, insan
orqanizminə təsir edən və xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlməsinə
səbəb olan faktorların qarşısını almaq üçün təbabətin yeni sa
həsi - «Ekologiya və onkologiya» yaradılmalı və bu sahədə ix-
tisaslamış mütəxəssislər hazırlanmalıdır. H ər bir dövlətdə
«Ekologiya və onkologiya» adlı elmi-kütləvi jurnal buraxılmalı
və onun səhifələrində həmin regionun ekoloji amilləri təhlil
edilməli, bu amillərin nəticəsində əmələ gələn xərçəng xəstəliyi
nin tam təhlili verilməli, profilaktika yolları göstərilməlidir. Be
ləliklə, insan tərəfindən törədilən fəlakətlərin qarşısı insanın in
tellekti ilə də dəf edilməlidir.
M əlum dur ki, insan həyatı ilə bağlı olan üç varlığı: hava,
torpaq və suyu öz əlləri ilə faciəli bir hala salıb. Qədim yazılı
abidələrdən olan «Avesta»da Şərq ölkələrində suyun və suvar
manın əvəzedilməz əhəmiyyətindən bəhs edilərək deyilir: «Su
olm ayan yerdə nə həyat var, nə də məhsul ola bilər», BMT-nin
son hesabatına (2009) görə, növbəti 20 il ərzində Yer kürəsi
əhalisinin yarısı kəskin su qıtlığı problemi ilə üzləşəcək. H esa
batda xəbərdarlıq edilir ki, dünya əhalisinin sayımn artması və
iqlimin dəyişməsi (tem peraturun yüksəlməsi) su çatışmazlığına
səbəb olacaq. Statistik m əlumatlara görə, dünya əhalisinin 3
milyarda yaxım hər gün içməli su qıtlığı çəkir. Araşdırm alar
göstərir ki, tükənmək üzrə olan su qaynaqları sənayeləşmə, şə
hərsalma nəticəsində çirkləndirilir və istifadəyə yararsız hala
salınır. Abşeronda başqa bir faktor da peyda olub: neft quyu
larına vurulan dəniz suyu, bütün su quyularına təsir edib, su
şoranlaşıb. Abşeron kəndləri içməli suyu pulla alır. Yaxın keç
mişə qədər Abşeron su quyuları içmək, suvarm aq, isti aylarda
isə ərzaqları saxlamaq üçün soyuducu rolu oynayıb.
2009-cu il m artın ortalarında İstanbulda 5-ci Dünya Su
F orum u keçirilmişdir. Rəsmiyə Rzalınm «Dünyam su qıtlığın
dan xilas etmək hər bir dövlətin borcudur» məqaləsindən bəzi
məlumatlar: «BMT-nin Ə rzaq və K ənd Təsərrüfatı Təşldlatı-
33
Dostları ilə paylaş: |