Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 53.
- Şəkil 54.
- NYUTONUN III QANUNU.
- Nyutonun III qanununa əsasən qarşılıqlı təsirdə olan cisimlər bir – birinə modulca bərabər, istiqamətcə əks qüvvələrlə təsir edirlər.
- Əgər sistemi təşkil edən cisimlər öz aralarında qarşılıqlı təsirdə olub, başqa cisimlərlə qarşılıqlı təsirdə olmursa, belə sistem qapalı sistem adlanır.
- ÜMUMDÜNYA CAZİBƏ QANUNU (Nyutonun dördüncü qanunu).
42 kimi təyin olunur. Burada səthə perpendikulyar təsir edən qüvvə, isə qüvvənin təsir etdiyi səthin sahəsidir. Deməli, təzyiq – səthə perpendikulyar təsir edən qüvvənin səthin sahəsinə nisbətinə bərabər olan kəmiyyətdir və ya təzyiq vahid səthə perpendikulyar təsir edən qüvvədir olduqda, olur). 1. Səthin sahəsi dəyişmədikdə təzyiq qüvvə ilə düz mütənasib olur: , olur (şəkil 53) . Şəkil 53. 2. Qüvvə dəyişmədikdə isə təzyiq səthin sahəsi ilə tərs mütənasib olur: olur (şəkil 54). Şəkil 54. BS - də (Paskal), SQS - də - dir. Praktikada çox vaxt təzyiqi artırıb –azaltmaq lazım gəlir. İfadədən aydın olur ki, təzyiqi artırmaq üçün ya qüvvəni artırmaq ( – i sabit saxlamaqla), ya da səthin sahəsini azaltmaq ( –i sabit saxlamaqla) lazımdır. Təzyiqi artırıb-azaltmaq üçün hər iki üsuldan istifadə olunur. NYUTONUN III QANUNU. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, cisimlərin qarşılıqlı təsiri zamanı kütləsi böyük olan cismin hərəkət sürəti az, kütləsi kiçik olan cismin hərəkət sürəti isə çox 43 dəyişir. Hərəkət sürətinin dəyişməsini xarakterizə edən kəmiyyətin isə təcil olduğunu nəzərə alsaq, sonuncu fikri «cisimlərin qarşılıqlı təsiri zamanı kütləsi böyük olan cismin aldığı təcil kiçik, kütləsi kiçik olan cismin aldığı təcil isə böyük olur» kimi ifadə edə bilərik. Şəkil 55 - də təsvir olunmuş və kütləli cisimlərin qarşılıqlı təsir zamanı aldıqları təcilləri uyğun olaraq və ilə işarə etsək, ifadə etdiyimiz fikrin riyazi ifadəsi şəklində olar. Şəkil 55. Burada « - » işarəsi qarşılıqlı təsir zamanı cisimlərin aldıqları təcillərin bir- birinin əksinə yönəldiyini göstərir. İfadəni 2 2 1 1 a m a m kimi də yazmaq olar. və olduğunu nəzərə alsaq, onda sonuncu ifadədən alarıq ki, bu da Nyutonun III qanununun riyazi ifadəsi olacaqdır. Aydın olur ki, Nyutonun III qanununa əsasən qarşılıqlı təsirdə olan cisimlər bir – birinə modulca bərabər, istiqamətcə əks qüvvələrlə təsir edirlər. Əvvəlki paraqrafda qeyd etmişdik ki, təsir olan yerdə əks təsir də olur. Onda bu qanununa əsasən qarşılıqlı təsir zamanı bir cisim digər cismə hansı qüvvə ilə təsir edirsə, kütləsindən asılı olmayaraq həmin cisim də birinci cismə ona bərabər qüvvə ilə təsir edir. Başqa sözlə desək, Nyutonun III qanununa görə təsir qüvvəsi əks təsir qüvvəsinə bərabər olur. Nyutonun III qanunu qapalı sistemlər üçün doğrudur. Sistem qapalı olmadıqda bu qanun doğru olmur. Əgər sistemi təşkil edən cisimlər öz aralarında qarşılıqlı təsirdə olub, başqa cisimlərlə qarşılıqlı təsirdə olmursa, belə sistem qapalı sistem adlanır. Fikrimizə bir qədər aydınlıq gətirmək üçün konkret misallara baxaq. Nyutonun III qanununa əsaslanaraq qeyd etmək olar ki, kütləsi olan Yer, öz səthindən hündürlüyə qaldırılmış kütləli cismi hansı qüvvə ilə cəzb edirsə, cisim də Yeri ona bərabər qüvvə ilə cəzb edir. Bəs nəyə görə biz həmişə cismin 44 Yerə doğru hərəkətinin şahidi oluruq və bir dəfə də olsun Yer cismə doğru hərəkət etmir? Sadəcə olaraq, Yer və cismin kütlələri müxtəlif olduğundan onların aldıqları təcillər də müxtəlif olur. Daha dəqiq desək, Yerin kütləsi cismin kütləsinə nisbətən çox böyük olduğundan Yer cüzi, cisim isə böyük təcil alır ki, nəticədə biz həmişə cismin Yerə doğru təcilli hərəkətinin şahidi oluruq. Başqa bir misala nəzər salaq. Bu qanuna əsasən arabaya qoşulmuş at onu hansı qüvvə ilə qabağa dartırsa, araba da atı ona bərabər qüvvə ilə arxaya dartmalıdır və nəticədə araba yerindən tərpənməməlidir. Həqiqətdə isə belə olmur. Bunun səbəbi sistemin qapalı olmamasındadır. Belə bir sistemə atla arabadan başqa Yer də daxildir. Başqa sözlə desək, at və araba öz aralarında qarşılıqlı təsirdə olmaqla yanaşı, həm də Yerlə qarşılıqlı təsirdə olurlar. Ona görə də, bu halda Nyutonun III qanunu doğru olmur. Sistemin qapalı olması üçün, yəni Nyutonun III qanununun ödənilməsi üçün Yeri sistemdən kənarlaşdırmaq, daha doğrusu, Yerin təsirini (bu halda sürtünmə qüvvəsini) yox etmək lazımdır. Bunun üçün atla arabanı buzun üzərinə çıxarmaq kifayətdir. Belə olan halda at nə qədər çabalasa da, arabanı yerindən tərpədə bilməyəcək. ÜMUMDÜNYA CAZİBƏ QANUNU (Nyutonun dördüncü qanunu). Yerin cisimləri cəzb etmək xüsusiyyəti vardır. Bu xüsusiyyət cisimlərin Yerin səthindən aralanıb, kosmik fəzaya səpilməsinə imkan vermir. Yerin cazibəsi həmçinin müəyyən sürətə malik olması hesabına onun səthindən uzaqlaşmağa çalışan cismin sürətini azaldaraq, yenidən Yerin səthinə qaytarır. Görəsən, belə xüsusiyyət təkcə Yerəmi aiddir? Nyuton müəyyən etmişdir ki, digər cisimləri cəzb etmək xüsusiyyəti təkcə Yerə yox, kainatın bütün cisimlərinə aiddir. Daha doğrusu, kainatın bütün cisimləri bu və ya digər dərəcədə bir-birini cəzb edirlər. Bu hadisə ümumdünya cazibə hadisəsi, cisimlər arasındakı cazibə qüvvəsinin nələrdən asılı olmasını göstərən qanun isə ümumdünya cazibə qanunu adlanır. Ümumiyyətlə götürdükdə, kainatın (müxtəlif qalaktikaların, Günəş sisteminin və s.) yaranması məhz həmin cazibənin hesabınadır. Böyük kütləyə malik Günəş böyük cazibə qüvvəsinin hesabına, bizim yaşadığımız Yer də daxil Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|