Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
32 
 
 
Çevrə   üzrə   hərəkətdə   bucaq    sürəti.    Fərz edək ki, cismin çevrə üzrə 
bərabərsürətli  hərəkəti  zamanı   OA  radius   
vektoru  t   müddətində   

   bucağı    qədər                                            B 
dönmüşdür  (şəkil 40).   Bu  halda  « 

 »   ilə                              O       

 
işarə   olunan  bucaq   sürəti    

 
t


   kimi                                            A 
təyin olunur.                                                                                                                                                                         
Deməli, bucaq sürəti  - vahid zamanda                          Şəkil 40.                                                                                                                                                                         
dönmə  bucağına  bərabər  olan kəmiyyətdir.   
BS - də bucaq sürətinin  vahidi  [

] = 
san
rad
1
  –dir.   
 
Əgər  cisim    çevrə   üzrə   bərabərsürətlə   tam   bir   dövr  etmiş olarsa,  
onda φ=2π  rad  (360
0
) ,  t=T  olduğundan,  bucaq    sürəti üçün  

 
T

2

     və ya   

=2 π ν   ifadələrini  alarıq.  
İndi də xətti sürətlə bucaq sürəti arasında əlaqə tapaq.  
T
r


2

   ifadəsində  

 
T

2

   olduğunu  nəzərə  alsaq,   
r



    
və   ya   

= 
r

    alarıq.      
 Mərkəzəqaçma  təcili  ilə  period  və  tezlik  arasında  əlaqə  düsturunu 
çıxaraq.  Bunun  üçün     
r
a
2


      ifadəsində     
T
r


2

    və     



r
2

  
olduğunu nəzərə alaq.  Bu halda    
2
2
4
T
r
a


      və ya    
2
2
4


r
a

   alarıq.  
r
a
2


    ifadəsində     
r



      olduğunu     nəzərə    almaqla     isə,  
mərkəzəqaçma təcilinin bucaq sürəti ilə ifadəsini almış olarıq:   
r
a
2


 .      
Sonuncu  ifadəni     
r
a


kimi  yazmaqla  və   
r



    olduğunu 
nəzərə almaqla,   mərkəzəqaçma təcili üçün həm də   


a
   alarıq.     

---

 
33 
 
Aydın olur ki,  mərkəzəqaçma təcili  bucaq sürəti ilə xətti sürətin hasilinə 
bərabərdir.   
Əgər cisim  
t
 zamanında 
N
  dövr edərsə, onda dövretmə tezliyini       , 
    
 dövretmə periodunu  isə  
      kimi tapmaq olar.  
 
Bunları  nəzərə  aldıqda  isə,  mərkəzəqaçma  təcili  üçün       
2
2
2
4
t
N
r
a


    
ifadəsini alarıq.  
 
Çevrə üzrə hərəkətdə sürət dəyişmələri.            
Çevrə  üzrə  bərabərsürətli  hərəkətdə  sürət  vektor  kimi  sabit 
qalmadığından bu hərəkətdə sürət dəyişməsindən danışmaq olar.                                            
 
a)  Yarım period   ərzində    ( 
2
T
t

 )  sürət                                A            
0


                                   
 
dəyişməsini   tapaq.   A   nöqtəsində    olan   cisim       
bu müddət ərzində  B nöqtəsinə gələcək (şəkil 41). 
Bu      halda      sürətlərin     çıxılması   qaydasından                             B     
istifadə  etməklə  
0









  ifadəsinin  seçilmiş            


                B 
X  oxu         üzərində         proyeksiyasını       tapsaq,                X                                                   








2
0
0







   alarıq (sürətin  ədədi                         Şəkil 41.                                               
qiyməti  sabit  olduğundan).  Deməli,  yarım  perioda  sürət  dəyişməsi   sürətin 
ədədi qiymətindən iki dəfə çox olur :    


2


.                                           
0


 
               b) Tam  periodda (
T
t

) sürət dəyişməsini                                            


                                                                            
tapaq. Bu halda modulca eyni olan son və başlanğıc   
sürətlər   həm  də   eyni  istiqamətdə  yönəldiyindən   
sürət dəyişməsi  
0
0







 olur (şəkil 42).                                                     X 
 Deməli,   tam    periodda   sürət    dəyişməsi                     Şəkil 42. 
0



 olur.                                                                                                                
0


 
 
c)    
T
t
4
1

   müddətində  sürət   dəyişməsini                                      



 
 tapmaq   üçün  sürətlərin çıxılması  qaydasına uyğun  
 olaraq,  onları   eyni   başlanğıca  gətirməklə,  Pifaqor                                      


                                                     
 teoremindən istifadə etmək lazımdır. Bu halda sürət                   Şəkil 43. 

---