Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Deformasiya etdirici qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra cisim öz həcm və formasını tamamilə bərpa edirsə, deformasiyanın belə növü elastiki, həcm və
- Bərk cismin ixtiyari deformasiyası zamanı yaranan və cismin zərrəciklərinin yerdəyişməsinin əksinə yönəlmiş qüvvə elastiki qüvvə adlanır.
- Huk qanunu. Kiçik deformasiyalarda yaranan mexaniki gərginlik materialın nisbi uzanması ilə düz mütənasibdir : .
- Huk qanununa əsasən kiçik deformasiyalarda yaranan elastiki qüvvə zərrəciklərin yerdəyişməsi ilə düz mütənasib olur
53 BS – də mexaniki gərginliyin vahidi . Deformasiyanın elastiki və plastiki kimi növləri vardır. Deformasiya etdirici qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra cisim öz həcm və formasını tamamilə bərpa edirsə, deformasiyanın belə növü elastiki, həcm və forma bərpa olunmursa və ya qalıq deformasiya yaranırsa, belə deformasiya plastiki deformasiya olur. Biz deformasiyanın elastiki növünü öyrənəcəyik. Elastiki deformasiyanın uzanma (dartılma), sıxılma, əyilmə, burulma və sürüşmə kimi növləri vardır. Əgər bərk cismin ixtiyari deformasiyası zamanı onun xarici görünüşündə həcm və forma dəyişməsi müşahidə olunursa, daxilində zərrəciklərin biri-birinə nəzərən yerdəyişməsi, yəni onlar arasındakı məsafənin artıb-azalması baş verir. Məlum olduğu kimi, deformasiya olunmamış maddənin bərk halında zərrəciklər arasında məsafə təqribən onların ölçüləri qədər olur ( ) və zərrəciklər arasındakı qarşılıqlı cazibə və itələmə qüvvələri də təqribən bir-birinə bərabər olur ( ). Cismin deformasiyası zamanı isə onu təşkil edən zərrəciklər arasındakı məsafə dəyişdiyindən bu qüvvələrdən biri digərindən böyük və ya kiçik olur ki, nəticədə zərrəcikləri əvvəlki vəziyyətinə qaytaran əvəzləyici qüvvə meydana çıxır. Hər iki halda yaranan qüvvə zərrəciklərin yerdəyişməsinin əksinə yönəlmiş olur. Bu qüvvə elastiki qüvvə adlanır və ilə işarə olunur. Bərk cismin ixtiyari deformasiyası zamanı yaranan və cismin zərrəciklərinin yerdəyişməsinin əksinə yönəlmiş qüvvə elastiki qüvvə adlanır. Bərk cismin deformasiyalarını Huk öyrənmiş və sadə bir asılılıq müəyyənləşdirmişdir. Həmin asılılıq Huk qanunu adlanır. Huk qanunu. Kiçik deformasiyalarda yaranan mexaniki gərginlik materialın nisbi uzanması ilə düz mütənasibdir : . Bərabərliyə keçsək : alarıq. Burada – mütənasiblik əmsalı olub, Yunq modulu və ya elastiklik modulu adlanır. Huk qanununun ifadəsindən alınır. Deməli, Yunq modulu ədədi qiymətcə vahid nisbi uzanmada yaranan mexaniki gərginliyə bərabər olan 54 kəmiyyətdir. BS - də Yunq odulunun vahidi = olmalıdır. - nun vahidi olmadığından yəni olur. ifadəsində və olduğunu nəzərə alsaq, elastiki qüvvə üçün ifadəsini alarıq. Verilmiş material üçün const olur. Bu sabit kəmiyyət « » ilə işarə olunur və materialın sərtliyi adlanır: . Göründüyü kimi, materialın sərtliyi onun en kəsik sahəsi ilə düz, başlanğıc uzunluğu ilə tərs mütənasib asılı olmaqla bərabər, həm də Yunq modulundan asılı olur. Materialın sərtliyinin həm də onun növündən asılı ola bilməsini nəzərə alsaq, Yunq modulunun - materialın sərtliyinin onun növündən asılılığını göstərən parametr olması fikrini söyləmək olar. Sərtlik əmsalı üçün qəbul olunmuş ifadəni nəzərə almaqla, elastiki qüvvənin düsturunu şəklində də yazmaq olar. Deformasiya zamanı maddəni təşkil edən zərrəciklərin biri-birinə nəzərən yerini dəyişməsini və bu yerdəyişmə böyüdükcə elastiki qüvvənin də böyüdüyünü nəzərə alsaq, onda elastiki qüvvəni şəklində də yazmaq olar. Burada zərrəciklərin yerdəyişməsidir ( « » işarəsi elastiki qüvvənin zərrəciklərin yerdəyişməsinin əksinə yönəldiyini göstərir). Deməli, başqa sözlə, Huk qanununa əsasən kiçik deformasiyalarda yaranan elastiki qüvvə zərrəciklərin yerdəyişməsi ilə düz mütənasib olur : ifadəsindən alınır. Əgər olarsa, onda olar. Deməli, sərtlik əmsalı ədədi qiymətcə zərrəciklərin vahid yerdəyişməsi zamanı yaranan elastiki qüvvəyə bərabər olan kəmiyyətdir. BS - də sərtlik əmsalının vahidi , SQS - də -dir. 55 Qeyd edək ki, deformasiya zamanı yaranan elastiki qüvvə həmişə deformasiya etdirici qüvvəyə bərabər olur, yəni material hansı qüvvə ilə deformasiyaya uğrayırsa, onun daxilində həmin qüvvəyə bərabər elastiki qüvvə yaranır. Məsələn, elastiki yay götürüb ondan kütləli (ağırlıq qüvvəsi olan) yük asaq. Ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə bir müddət aşağı hərəkət edən yük nəhayət dayanacaq. Yükün dayanması Nyutonun I qanununa görə ona təsir edən ağırlıq qüvvəsi ilə yayın deformasiyası zamanı onda yaranan elastiki qüvvənin bir- birini kompensasiya etməsi deməkdir. Belə çıxır ki, bu halda yayda -a bərabər elastiki qüvvə yaranır. Əgər kütləli yükü açıb, yaydan kütləli yük (ağırlıq qüvvəsi olan) assaq, bu zaman yay daha çox gəriləcək və Huk qanununa əsasən onda yaranan elastiki qüvvə daha böyük olacaq. Yük dayanan anda isə elastiki qüvvə olacaq və s. Dediklərimizdən aydın olur ki, elastiki qüvvəni kompensasiya edən qüvvə cismin ağırlıq qüvvəsidir. Əslində bu iki qüvvə modulca bərabər, istiqamətcə əks olmalarına baxmayaraq, heç vaxt kompensasiya oluna bilməzlər. Bunun səbəbi qüvvələrin müxtəlif cisimlərə tətbiq olunmasıdır. Məlum olduğu kimi, 2 müxtəlif qüvvənin kompensasiya olunması üçün onlar modulca bərabər, istiqamətcə əks olmaqla yanaşı, həm də eyni bir cismə tətbiq olunmalıdır. Elastiki qüvvənin deformasiya etdirici qüvvəyə bərabər olması faktından aydın olur ki, elastiki qüvvəni kompensasiya edən qüvvə ağırlıq qüvvəsi yox, cismin çəkisidir. Belə ki, həm elastiki qüvvə, həm də cismin çəkisi bu halda eyni bir cismə – yaya tətbiq olunmuşlar. ifadəsində olduğundan sərtlik əmsalı nə deformasiya etdirici qüvvədən, nə də materialın mütləq uzanmasından asılı olmur. Dayağın sıxılması (deformasiyası ) zamanı zamanı onda yaranan elastiki qüvvə dayağın reaksiya qüvvəsi adlanır və ilə işarə olunur. Asqıda yaranan elastiki qüvvə isə asqının gərilmə qüvvəsi adlanır və ilə işarə olunur (şəkil 66). Şəkil 66. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|