Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
62 
 
 
1.    Fərz    edək  ki,      qüvvə        müsbət      iş      görür,        yəni          qüvvənin   
istiqaməti yerdəyişmə  ilə   üst  -  üstə    düşür   (         ).   Bu halda,         
olduğundan  
  
   
  
     olur. Buradan isə    
  
   
  
   və ya    
 
   
 
  alarıq.  
Belə  məlum  olur  ki,  müsbət  iş  görən  qüvvə  cismin  hərəkət  sürətini 
artırır.  
2.  İndi    də  fərz    edək    ki,    qüvvə    mənfi  iş  görür,  yəni        qüvvənin   
istiqaməti  yerdəyişmənin  əksinə  yönəlmişdir  (          ).   Bu   halda,        .   
olduğundan   
  
   
  
     olar  Buradan  isə   
  
   
  
  və ya    
 
   
 
  alarıq.  
Deməli,  mənfi  iş  görən qüvvə  cismin  hərəkət  sürətini  azaldır. Məsələn, 
sürtünmə  qüvvəsinin    işi  həmişə  mənfi  olduğundan  bu  qüvvənin  təsiri  cismin 
hərəkət sürətinin azalmasına səbəb olur. 
3.  Qüvvənin iş görə bilmədiyi halda  isə  (

 F, 

 S )           ifadəsindən  
 
  
   
  
    ,    buradan  isə    
  
   
  
   alınır.    Deməli,    iş    görə    bilməyən 
qüvvə cismin  hərəkət  sürətini dəyişdirə   bilmir.  Daha dəqiq desək, bu halda 
cismin sürətinin ədədi qiyməti dəyişmir ( istiqaməti isə dəyişə bilir). 
 
                            
AĞIRLIQ QÜVVƏSİNİN İŞİ. 
  
 
Fərz      edək    ki,    ağırlıq    qüvvəsinin   təsiri    ilə    m    kütləli    cisim    h
1
  
   
hündürlüyündən  h
2
  hündürlüyünə  düşür  (şəkil  74).  Bu  zaman  görülən  işi 
hesablayaq.    Yerdəyişmə    və  qüvvə  eyni  istiqamətdə  olduğundan  (     
 
)                       
iş    sadə             düsturu   ilə    hesablanmalıdır.   Onda   F = mg   və   S = h
1 
- h
2
  
olduğunu  nəzərə  almaqla   iş   üçün   A = mg (h
1 
- h
2
) = mgh
1 
- mgh
2
   alınar. Bunu 
isə      A= - (mgh
2 
- mgh
1
)   kimi yazmaq olar.   
Görünür  ki,  bu halda iş mənfi işarə  ilə   
digər  bir kəmiyyətin dəyişməsinə bərabər olur.                                 
Aydındır  ki,  bu   kəmiyyət  də  enerji  olmalıdır.                                h
1
                    
Belə     ki,    iş    həmişə   enerjinin   dəyişməsinə                                       F  S                                                                                                                                                           
bərabər   olur.  Həmin    kəmiyyət  E
p
=mgh    ilə                      h
2
                      
işarə olunur və cismin potensial enerjisi adlanır.                                       
İşarələməni      nəzərə    alsaq,    iş   üçün                                       h=0                                                                         
   
A = - ( E
p2  
- E
p1
)
      alarıq.                                                       Şəkil 74.                                                            
 

---

 
63 
 
 
Belə  çıxır  ki,  iş    -    mənfi    işarə    ilə  potensial    enerjinin    dəyişməsinə  
bərabər olur. 
 
Müxtəlif hallara baxaq: 
 
1. Fərz edək ki,   qüvvə   müsbət   iş  görür,   yəni    qüvvənin   istiqaməti 
yerdəyişmə   ilə   üst - üstə   düşür   (         ).  Bu  halda,           olduğundan 
 
  
   
  
        olur.      Buradan  isə      
  
   
  
   alınır.    Belə    çıxır  ki,    qüvvə   
müsbət iş görən zaman cismin potensial enerjisi azalır.   
2.  İndi  də    qüvvənin    mənfi  iş  gördüyü  hala  baxaq.  Aydındır  ki,  bu  halda    
qüvvənin      istiqaməti    yerdəyişmənin      əksinə      yönəlməlidir      (         ).    Bu 
halda,         olduğundan  
  
   
  
     olur.  Buradan  isə   
  
   
  
   alarıq.  
Deməli, qüvvə mənfi iş görən zaman cismin potensial enerjisi artır. 
 
3. Qüvvənin    iş    görə   bilmədiyi   halında    isə    (

 F, 

 S )             
ifadəsindən     
  
   
  
     ,    buradan  isə      
  
   
  
   alınır.  Deməli,  iş     
görülməyən halda potensial enerji dəyişmir.  
İndi   də   fərz  edək   ki,   cisim  ağırlıq  qüvvəsinin  təsiri  ilə   hər  hansı   h      
hündürlüyündən  Yerin  səthinə    düşür  (şəkil  75).  Bu    halda  F=mg    və  S=h  
olduğundan, ağırlıq  qüvvəsinin işi üçün  A = mgh  alarıq. 
            Cismi Yerin səthindən hər hansı  h  hündürlüyünə qaldırdıqda isə  (şəkil 76)  
ağırlıq  qüvvəsinin işi  (        )    A = - mgh    olur.     
                                                                                                          
                                                                                                         
                                                                                               
                               
                                      F=mg            h=S                                              h=S 
 
 
                                                       
                                               h=0                                                        h=0 
                                                                                               F=mg           
                                         Şəkil 75.                                         Şəkil 76.                                                                            
                                                   
Cismin h hündürlüyündən Yerin səthinə şaquli istiqamətdə yox, hər hansı  
əyrixətli  trayektoriya  üzrə düşməsi  zamanı  da  iş A = mgh   kimi   təyin ediləcək.  

---