Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

165 
 
ELEKTRİK  CƏRƏYANININ  İŞİ  VƏ  GÜCÜ. 
 
Cərəyan  mənbəyinin  yaratdığı  elektrik  sahəsinin  təsiri  ilə  sərbəst  yüklü 
zərrəciklərin (metallarda elektronlar) nizamlı hərəkət etməsi (yerlərini dəyişməsi) 
sahənin müəyyən iş görməsi deməkdir. Həmin iş - elektrik cərəyanının işi adlanır.  
Bu  iş        
 
 
     ifadəsindən  tapılır.    Buradan            və  ya        olduğunu 
nəzərə alsaq,               alarıq.     
Om qanunundan    - ni   və ya    - nu   tapıb,            - də  nəzərə alsaq,   
iş  üçün   həm də        
 
     və ya      
 
 
 
       alarıq.  
Elektrik  cərəyanının  işi üçün aldığımız  ifadələrdən, iş  vahidi olaraq,  BS - 
də                       ,            
 
              və           
 
 
  
         alınır.          
 
Gücün          
 
 
   olduğunu    bilərək,  elektrik  cərəyanının    gücü    üçün 
        ,                
 
         və         
 
 
 
             ifadələrini alarıq. 
Elektrik  cərəyanının  gücünün    vahidləri  də                            ,   
         
 
            və          
 
 
  
         olacaqdır.  
 
Elektrik  cərəyanının  işini  ölçən  cihaz  sayğac  adlanır.  Sayğac  elektrik 
cərəyanının işini                 –  larla ölçür.  
 
Gücü ölçən cihaz isə vattmetr  adlanır. 
 
Coul –Lens qanunu.
   
Bilirik  ki,  cərəyan  keçən  naqil  qızır.  Coul  və  Lens  təcrübi  yolla  müəyyən 
etmişlər  ki,  naqildən  cərəyan  keçərkən  ayrılan  istiliyin  miqdarı        
 
     -  yə 
bərabər  olur.  Bu  ifadəni  həmçinin                və  ya      
 
 
 
    kimi də yazmaq 
olar.  
  
TAM  DÖVRƏ  ÜÇÜN  OM  QANUNU. 
 
 
Məlumdur  ki,  elektrik  cərəyanının  yaranması  üçün  elektronların  qapalı 
dövrə boyunca hərəkəti təmin olunmalıdır. Bu o deməkdir ki, elektronlar  həm də   
cərəyan   mənbəyinin    daxilində    hərəkət   etməlidir.   Elektronların   mənbədən  

---

166 
 
                 
kənarda  hərəkətini  təmin  edən elektrostatik                                                                                                              
təbiətli Kulon qüvvəsi mənbə daxilində  onları                                                                                            
hərəkət  etdirə  bilməz  (elektronların  mənbə                                                          
daxilində    hərəkət   etməsi    onların  sahənin                                                                      
əksinə,   yəni  müsbət  qütbdən  mənfi  qütbə                              
tərəf   hərəkət  etməsi  deməkdir)   (şəkil 186).                         Şəkil 186. 
Təkzib    olunmaz    fakt    ondan    ibarətdir    ki,    qapalı  dövrədə  cərəyan  yaranması 
elektronların  həm  də  mənbə  daxilində  hərəkət  etməsi  deməkdir.  Belə  çıxır  ki, 
elektronların mənbə daxilində hərəkətini təmin edən başqa təbiətli (elektrostatik 
təbiətdən fərqli)  qüvvə mövcuddur.  Həmin  qüvvə  kənar  qüvvə,  onu  xarakterizə 
edən  parametr  isə  elektrik  hərəkət  qüvvəsi  (e.h.q.)  adlanır    və     
 
   ilə    işarə 
olunur.  
Aydındır ki, kənar qüvvə elektronları mənbə daxilində hərəkət etdirməklə, 
iş  görmüş  olur.  Həmin  iş      kənar  qüvvənin  işi    adlanır  və    
 
   ilə  işarə  olunur. 
Kənar qüvvənin təsirini xarakterizə edən e.h.q. məhz həmin işlə təyin olunur və    
   
 
 
 
  
 
kimi müəyyən edilir.    
Deməli, e.h.q.   –   vahid müsbət yükün qapalı dövrə boyunca hərəkəti 
zamanı kənar qüvvələrin gördüyü işə bərabər fiziki kəmiyyətdir.   
BS - də  vahidi    
 
    =1  
 
  
 
 1   .  
  
E.h.q.
 - 
nin ifadəsindən   
 
 
  
   və ya   
 
 
    
      alınır.   
Elektronların  hərəkətinə  mənbə  daxilində  də  maneçilik  olduğunu  nəzərə  alsaq 
(mənbədaxili  maneçilik  mənbəyin  daxili  müqaviməti  adlanır  və  «   »  ilə  işarə 
olunur),  enerjinin  saxlanması  qanuna  görə  kənar  qüvvələrin  gördüyü  bu  iş  həm  
xarici    ,  həm də daxili    müqavimətlərində ayrılan istiliklərin cəminə bərabər 
olacaq:    
 
     
 
   
 
.   
Bu   ifadəni           
 
       
 
         
 
           kimi yazmaq olar ki,  
buradan da                və ya     
 
 
 
   
 
 
alınar (Tam dövrə üçün Om qanunu).  
 
Bu qanuna əsasən qapalı dövrədəki cərəyan şiddəti mənbəyin EHQ –nin 
dövrənin tam müqavimətinə nisbətinə bərabərdir. 
Fərz edək ki, elektrik dövrəsinə  növbə  ilə  müqavimətləri R
1
 və R
2
 olan 2 
naqil  qoşulmuşdur  və  bu  zaman  qapalı  dövrədə  yaranan  elektrik  cərəyanının 

---

167 
 
şiddətləri, uyğun olaraq,  
 
 və  
 
  olmuşdur. Bu halda R
1 
müqavimətli naqil üçün  
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
, R
2 
müqavimətli naqil üçün isə   
 
 
 
 
 
 
 
  
  olacaqdır. Bu ifadələrdən 
 
 
  
 
        
 
  
 
    , bundan isə cərəyan mənbəyinin daxili müqaviməti üçün  
     
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
  
 
   şəklində  ifadə alınar. 
 
Əgər  dövrəyə  bir  mənbə  yox,  bir  neçə  mənbə  qoşulmuş  olsa,  dövrədəki 
tam    e.h.q.
 - 
ni  tapmaq  lazımdır  ki,  bu  da  ayrı-ayrı  mənbələrin  e.h.q.
 
-  lərinin 
cəbri   cəminə  bərabər  olur. Bu   məqsədlə  
qapalı      dövrə    boyunca    müəyyən      bir  
istiqamətdə dolanmaq lazımdır.   Əgər belə   
dolanma     zamanı       mənbəyin      müsbət  
qütbündən  mənfi  qütbünə  keçiriksə e.h.q. 
bir   işarə   ilə,   mənfi   qütbündən   müsbət          
 
>0,  
 
>0,  
 
<0,  
 
<0,  
 
>0 
qütbünə    keçdikdə    isə    əks      işarə    ilə                
götürülməlidir (şəkil 187).                                                  Şəkil 187. 
 
Qısa qapanma.
    
Bəzən elektrik dövrələrində qısa qapanma adlanan xoşagəlməz hadisə baş 
verir.  Bu  hadisənin  mahiyyətini  başa  düşməyə  çalışaq.  Məlumdur  ki,  hər  bir 
cərəyan  mənbəyinin  qütblərinə      müəyyən   müqavimətli    naqil  qoşulur    və  bu 
naqilin  müqaviməti  kifayət  qədər  böyük  olur.  Bəzən    cərəyan  mənbəyinin 
qütbləri  həmin  yer  üçün  nəzərdə  tutulmuş  böyük  müqavimətdən  qat-qat  kiçik 
müqavimətli naqillə qapanır. Məhz bu zaman elektrik dövrəsində  qısa qapanma  
hədisəsi baş verir.                                                                                         R 
Qısa qapanma dedikdə, cərəyan mənbəyinin                          
qütblərinin   həmin    yer   üçün   nəzərdə   tutulmuş  
müqavimətdən     qat    –   qat     kiçik    müqavimətli   
naqillə qapanması başa düşülür (şəkil 188). 
  
Şəkildə   qırıq – qırıq  xətlərlə cərəyan  
mənbəyinin   qütblərinin   qısa     qapanması      təsvir                 Şəkil 188. 
olunmuşdur. Elektrik dövrəsində qısa qapanma zamanı,  aydın  olur ki, dövrənin 
xarici      müqaviməti    sıfra    yaxınlaşır    (     ).  Xarici    müqavimətin    bu      cür   
azalması      cərəyan  şiddətinin    kəskin    artmasına    səbəb  olur  (Om  qanununa 

---