Ebedi dönüş mitosu

KOZMOGONİNİN TEKERRÜRÜ
Merkez, o halde, her şeyin öncesinde kutsal olanın, mutlak 
gerçekliğin bölgesidir. Benzer biçimde, öteki tüm mutlak ger­
çeklik simgeleri de (yaşam ve ölümsüzlük ağaçlan, Gençlik 
Çeşmesi, vb.) merkezde bulunmaktadır. Merkeze giden yol 
"zorlu bir yoldur" (durohana) ve bu gerçeklik düzeyinde doğ- 
rulanmaktadır: tapınağın zorlukla çıkılan katları (sözgelimi 
Borobudur); kutsal mekanlara (Mekke, Hardvvar, Yeruşalim) 
hac seferi; Altın Post, Altın Elmalar, Hayat Otu'nu bulmak 
için girişilmiş kahramanca ve tehlike dolu yolculuklar; labir­
entlerd ek i gezintiler, kendi benliğine, varlığının "merke- 
zi"ne giden yolu arayan kişinin karşılaştığı zorluklar ve diğer 
bir çokları. Yol zahmetlidir, tehlikelerle doludur, çünkü din­
dışı olandan kutsal olana, geçici ve yanıltıcı olandan gerçek­
lik ve ebediyete, ölümden yaşama, insandan tanrıya geçiş ay­
inidir. Merkeze ulaşmak kutsallaşmaya, erginleşmeye [irıi- 
siyasyon]
hak kazanmaya eşittir; dünün dindışı ve yanıltıcı 
varoluşunun yerini yeni bir varoluş, gerçek, kalıcı ve etkin 
olan yeni bir yaşam almaktadır.
Yaratılış eylemi tezahür etmemiş olandan zahire, ya da, 
kozmolojik terimlerle kaostan kozmosa geçişi gerçekleşti­
31

---

riyorsa; Yaratılış bir merkezde oluyorsa ve dolayısıyla can­
sızdan canlıya tüm varlık çeşitleri ancak esas olarak kutsal 
bir alanda varoluşa kavuşabiliyorsa - bütün bunlar kutsal 
kentlerin (dünyanın merkezlerinin) simgeciliğini, beldelerin 
kuruluşunu belirleyen jeomantik teorileri, inşaya eşlik eden 
ayinlerin gerekçelerini açıkça gözler önüne sermektedir. Bu 
inşa ayinlerini ve temelinde yatan teorileri daha önceki bir 
çalışmamızda incelem iştik35 ve okuyucuya o çalışmaya baş­
vurmasını salık veriyoruz. Burada yalnızca iki önemli öner­
meyi vurgulayacağız: 
,
1. Her yaratılış her şeyin öncesindeki kozmolojik eylemi, 
Dünyanın Yaratılışı'nı tekrarlar^
2. Dolayısıyla, inşa edilen her şeyin temeli dünyanın 
merkezindedir (zira, bildiğimiz gibi, Yaratılış eylemi 
bir merkezde olmuştur).
Eldeki bir çok örnek arasından sadece birini, başka açı­
lardan da ilginç olduğu için sunuşumuz içinde gene karşılaşa­
cağımız bir örneği seçeceğiz. Hindistan'da, taş üstüne bir taş 
bile koymadan önce, "Astrolog temeldeki hangi noktanın dün­
yayı taşıyan yılanın kafasına denk düştüğünü bulur. Duvarcı 
ustası Khadira ağacının tahtasından küçük bir kazık oyar ve 
bir hindistan ceviziyle kazığı bu noktaya, yılanın kafasını o 
noktada sabitleyecek şekilde çakar. ... Eğer bu yılan kafasını 
şiddetle sallayacak olursa dünya unufak olacak biçimde sar­
sılacak tır."36 ^Bir temeltaşı kazığın üstüne yerleştirilir. Te- 
meltaşı böylece "dünyanın tam merkezine” yerleştirilmiş olur. 
Ama temel atma eylemi aynı zamanda kozmogonik eylemi 
tekrarlamaktadır. Zira yılanın başını "sabitlem ek”, kazığı 
ona saplamak Soma'nın ilksel jestini (Rg-Veda, II, 12, 1) ya 
da "Yılan’ı ininde öldüren" (VI, 17, 9),^"yıldırımla kafasını 
koparan" (I, 52, 10) Indra'nın ilksel jestini teklit etmektir. 
Yılan kaosu, biçimsizi, tezahür etmemiş olanı simgeler. Indra 
bölünmemiş (aparvan)^ j^yanm am ış (a b u d h y a m ), uyku ha- 
lind^(abudhyamanam), derin uykuya gömülmüş (susuparıam), 
boylu boyuncu uzanıp yatm ış(asayan am ) olan Vrtra'nın
32

---

üzerine yürür (IV, 19, 3). Yıldırımın düşmesi ve kafasının ko­
parılması tezahür etmemiş olandan zahire, biçimsizden bi­
çimlenmişe geçiş olan Yaratılış eyleminin eşdeğeridir. Vrtra 
sulara el koymuştu ve onları dağlardaki oyuklarda tutmak­
taydı jB u , ya Vrtra'nın yaratılıştan önceki tüm kaosun mutlak 
efendisi -Tiamant ve diğer ilahi yılanlar gibi- olduğu, ya da 
yüce yılanın suları yalnızca kendine saklayarak bütün 
dünyayı susuzluktan kasıp kavurduğu anlamına gelir. Bu el 
" koyma ister Yaratılış’dan önce gerçekleşsin isterse dünyanın 
kuruluşunun ertesine denk gelsin anlam aynıdır: Vrtra dünya­
nın yapılmasını ya da süregitmesini "engellemektedir."37 Te­
zahür etmemiş olanın, gizilin, ya da biçimsizin simgesi Vrtra, 
Yaratılış’dan önce varolan kaosu temsil eder.
Efendi Manole destanına ilişkin yorumlarımızda (bkz. yu­
karıda, not 35) inşa ayinlerini kozmogonik jestin bir taklidi 
olarak açıklamayı denedik. Bu ayinlerin altında yatan teori 
şuna denk gelmektedir: "canlandırılmadığı”, bir kurban veril­
erek ona "can" bahşedilmediği takdirde hiç bir şey süremez; 
inşa ayininin prototipi dünyanın kuruluşu sırasında gerçek­
leşen kurban verme eylemidir. Öyle ki, kimi arkaik kozmo­
gonilerde dünya, kaosu simgeleyen bir ilk canavarın (Tiamat) 
veya bir kozmik devin (Ymir, Pan-Ku, Puruşa) kurban edilme­
siyle varoluş kazanmıştır. Bir inşanın gerçekliğini ve ka­
lıcılığını sağlama almak için ilahi, mükemmel inşa ediminin 
tekrarı söz konusudur: yani, dünyaların ve insanın Yaratı­
lışı.îlk adım olarak, zeminin kutsallaştırılması, yani bir 
merkeze dönüştürülmesiyle alanın "gerçekliği" sağlama alı­
nır; sonra, ilahi kurban edilişin tekrarıyla inşa eylemi onay­
lanır. Doğal olarak, merkezin kutsallaştırılması dindışı me­
kandan nitelikçe farklı bir mekanda gerçekleşir. Ayin para­
doksu aracılığıyla kutsallaştırılmış her mekan dünyanın mer­
kezine, her ritüelin zamanı da mitsel "başlangıç" zamanına 
denk düşer. Kozmogonik eylemin tekrarıyla inşaatın yapıl­
dığı som ut zaman in illo tempore dünyanın kuruluşunun 
gerçekleştiği mitsel zamana aktarılır. Böylece, bir inşanın
33

---

gerçekliği ve kalıcılığı, sadece dindışı mekanın aşkın bir me­
kana (merkeze) dönüştürülmesiyle değil, aynı zamanda somut 
zamanın da mitsel zamana dönüştürülmesiyle sağlama almır. 
Her ayin, ne türden olursa olsun, ileride göreceğimiz gibi, sa­
dece kutsallaştırılmış bir mekanla (yani, dindışı mekandan 
öz olarak farklı bir mekanda) değil aynı zamanda da bir 
"kutsal zaman"da, "evvel zaman içinde" (in illo tempore, ab 
origine),
yani ayinin bir tanrı, ata veya kahraman tarafından 
ilk olarak icra edildiği zamanda yapılmaktadır.
34

---

» 
.