44
də həqiqətin axtarışı, dünyanın dünəni, bu günü və
sabahını düşünən qüdrətli demonik obrazlar yaradıl-
mışdır. Bu baxımdan “Xəyyam” pyesi diqqəti daha
çox cəlb edir. Əsərdə üç dost təsvir olunur: Xəyyam,
Xacə Nizam, İbn Səbbah. Xəyyam, ancaq xeyrə xid-
mət edən, şəri özündən qovan böyük filosof, alim, şa-
ir-Sokrat xislətli bir şəxsdir. İbn Səbbah şərin carçısı,
gələcəkdə baş verəcək bir çox fəlakətlərin səbəbkarı
və icraçısıdır. Xacə Nizam xeyirlə şər arasında taraz-
lıq yaratmaq istəyən, bütün dövləti ədalətlə, nizamla
idarə etmək istəyən obrazdır.
Allahın özü kimi tənhalığı, öz xeyirxah demonu-
nun pıçıltılarına qulaq asaraq yaratmaq, qurmaq əzmi
ilə yaşayan Xəyyam şərə düşüb bir çox çətinliklərlə
rastlaşsa da, uzun, mənalı bir ömür sürür, qocalığın-
da hamı ona məhəbbət, hörmət və ehtiramla yanaşır.
Şər ona yaxın gələ bilmir, çünki ruhu şərdən uzaq idi.
Ancaq hər gün, hər saat şər işlərlə qarşılaşan Alp Ars-
lan, Məlik şah, Xacə Nizam kimi dünyaya sahiblik
edən qüdrətli şəxsiyyətlər şərin əli ilə nizam, qayda-
qanun yaradırlar. İbn Səbbah kimi şərə xidmət edənin
ən böyük arzusu və istəyi isə elə həmin qayda-qanun
və nizamı dağıtmaqdır – İblisin arzusu kainatın niza-
mını pozmaqdır. Pozulmuş insan, pozulmuş cahan
asanlıqla onun hökmü altına keçə bilər. Burada biz
gələcəkdə “İsmailiyyə” terrorçu təriqətinin, təşkilatı-
nın, dövlətinin, birliyinin yaradıcılarından biri olan
Həsən ibn Səbbahı, əsərdə isə İblisin adı çəkilməsə də,
ona xidmət edən demonik bir obrazı görür, tanıyır və
əməllərinə nifrət edirik.
45
H.Cavidin “Topal Teymur” əsəri qəhrəmanlıq
dramıdır. Xeyirlə şərin mübarizəsi, Cavidin digər
əsərlərində olduğu kimi, burada çox da qabarıq nəzə-
rə çarpmır.
Əsərdə təsvir olunduğu kimi, iki cahangir üz-üzə
gəlmişdir. Bunlardan biri Yıldırım Bəyazid, digəri
Əmir Teymur idi. Yıldırım Bəyazid serb qızı olan Me-
liçanın, sərxoşluqdan ayrılmayan vəzirinin, ədalətsiz
divan adamlarının dediyi ilə oturub-duran, öz sara-
yında xain, mənfur niyyətli adamlara yer verib ehti-
ram göstərən iradəsiz, lakin inad bir şəxsiyyətdir. Şər
və çirkabla əhatə olunan bir hökmdar heç vaxt ədalət,
nizam, qayda və qanun yaradıcısı ola bilməz.
Əmir Teymur isə ayıq, hər şeydən şübhələnən,
hətta ən yaxın adamlarına da bir işi etibar edəndə onu
dəfələrlə yoxlatdıran, ən xırda intizam, qayda-qanun
pozğunçuluqlarına qarşı amansız olan, lakin ədaləti
heç vaxt əldən verməyən, dostlarına sonsuz məhəb-
bət, düşmənlərinə nəhayətsiz kin və qəzəb bəsləyən
bir şəxsiyyətdir. Onun demonik ruhu hərblə yoğru-
lub. Bununla belə, Əmir Teymur şeirə, sənətə, gözəlli-
yə qarşı laqeyd deyildir. Onu apardığı mübarizədə
heç nə – nəinki tək-tək, hətta yığın-yığın insanlar, uc-
suz-bucaqsız məmləkətlər, bəşərin başına gətirilən fa-
ciələr çəkindirə bilmir. Qarşıya qoyduğu məqsədə, fi-
kir və əməlinin qələbəsinə o hər şeyi qurban verməyə
qadirdir. Yıldırım Bəyazidə söylədiyi sözlər dedikləri-
mizə sübutdur: “Heç maraq etmə, xaqanım!.. Əgər
dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı, yığın-yığın in-
sanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə... sənin kimi bir
kor, mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı”.
46
Bir nəticə hasil olur, onların hər ikisi icraçıdır. Biri
durğunluq, şər mühitə xidmət edir, digəri isə dağıdıcı
da olsa, qurub-birləşdirməyə, qayda-qanuna riayət
edən bir cəmiyyət yaratmağa cəhd göstərir. Əmir
Teymur özünü yol azmışlara qarşı mübarizə aparan
bir “Allah bəlası” adlandırırdı.
H.Cavid “Şeyx Sənan” əsərini dini ayrıseçkilik
əleyhinə yazmış, hələ dinlərin indiki formada möv-
cud olmadığı, ən ilkin dövrdə ilahiyə və yaxın bildiyi
adamlara məhəbbət şəklində olduğu bir zamanla in-
diki təzadlı dövrü qarşılaşdırmışdır. Allah bizi xristi-
an və ya müsəlman yaratmayıb. Bizi yaradarkən “ya-
xın və əziz bildiklərini sev”– deyib. Bu sevginin ən
yüksək forması eşqdir. Sənanın Xumara olan məhəb-
bəti Məcnunun Leyliyə olan məhəbbətinə bənzəsə də,
daha əzablı, daha keşməkeşlidir.
Yuxuda buta alan, sevginin dalınca Tiflisə gələn,
daim şübhələr içində yaşasa da, pak eşqinə, məhəbbə-
tinə şəkk gətirməyən Sənan demonik bir obrazdır. O
həm İslamın, həm də Xristianlığın mövhumat və cə-
halətinə üsyan edən, “Allah birdir, din də bir olmalı-
dır və bu dinin əsası eşqdir”, – deyən bir şəxsiyyətdir.
Öz mürşidlərinin əhatəsindən uzaqlaşıb Xumarın ata-
sının və onun ətrafındakı xristian cahillərinin tələblə-
rini yerinə yetirərək istəyinə yenə də çata bilmədiyini
anlayan Sənan Xumarın dəvəti və təhriki ilə sevgilisi
ilə birlikdə uçuruma atılır. Onlar səadəti bu dünyada
yox, özlərini inkar edərək o dünyada arayır və tapır-
lar.
Cavidin I Dünya Müharibəsi əleyhinə yazılmış
“İblis” faciəsi ictimai məzmun və dərin fəlsəfi mənası-
47
na görə həmişə aktuallığını qoruyub saxlayan bir sə-
nət abidəsidir. Əsər boyu ən çox iki obrazla rastlaşı-
rıq. Bunlardan biri şərin carçısı və hərəkətverici qüv-
vəsi olan İblis, digəri əvvəl İblisə nifrət edən, sonra
isə onun köləsinə çevrilən mütərəddid ruhlu Arifdir.
Arif insanlardan, müharibədən, dünyanın keşməkeş-
lərindən uzaqlaşaraq İxtiyar adlı bir ərəbin ocağına sı-
ğınan, onun nəvəsi ilə evlənən və səadəti, Allahı təq-
dir, İblisi inkar edən bir şəxsiyyətdir. Biz onu əsərin
ilk səhnələrində bu cür görürük. Tərəddüdlü, sabitqə-
dəm olmayan Arifin cahanda baş verən bütün fəlakət-
lərə qarşı İblisi günahkar bilməsi və ona qarşı etdiyi
inkaredici çıxışlar İblisi vadar edir ki, onu tənhalıq-
dan çəkib çıxartsın və cəmiyyətin təzadlı, keşməkeşli
burulğanına atsın.
İnsan ilk günahını nəfsi ucbatından etmiş və indi-
yəcən, bundan sonra da edəcəyi bütün günahlar onun
nəfsini boğa bilməməsindən irəli gəlir. Arifə bütün tə-
rəddüdlü insanlarda olduğu kimi, bu hissin güclü ol-
duğunu bilən İblis torunu Rənanı səhnəyə gətirməklə
qurmağa başlayır. İlk məhəbbəti yada düşən və özü-
nü cilovlaya bilməyən Arif müxtəlif qiyafələrdə zü-
hur edən İblisin fitnələrinə uyur, cinayət yoluna düşə-
rək Xavəri boğub öldürür. İblisin təhriki ilə əlinə silah
alır, şərab içir, cibinə altun doldurur. Qadın, silah, şə-
rab, altun-İblisin insanları yoldan çıxartmaq üçün is-
tifadə etdiyi ən güclü vasitələrdir. İlk cinayətlərdən
qorxub geri çəkilməyən Arif ikinci bir cinayətə yol ve-
rərək yəhudi sələmçisini öldürür. Eşq, ehtiras və qan
onun gözünü elə tutur ki, doğma qardaşı Vasifi belə
tanımır. Qardaşını qətlə yetirəndən sonra ağlı, huşu
Dostları ilə paylaş: |