Ədəbiyyat və sənət
Yüklə 2,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 qədər romantik olsa da, yaratdığı insan obrazı sada- ladığımız keyfiyyətlərinə görə bizlərdən elə də fərq- lənmir. Şərq fəlsəfəsindəki dualizmin təsiri Cavid ya- radıcılığında aydın görünməkdədir. Bu, yəni ikilik bəşər övladının xislətidir. Biz Cavidin yaradıcılığına ümumilikdə diqqət ye- tirsək, görərik ki, onun yaradıcılığında bir süjet xətti, bir kompozisiya var. Kiçik hadisələrə, məhəlli prob- lemlərə, məişət problemlərinə toxuna-toxuna Cavid yaradıcılığı yüksələn xətt üzrə inkişaf edir. Əsərləri- nin ardıcıllığına fikir versək, görərik ki, o, Səlma ana, Maral kimi obrazlardan sonra kamil insan (“Şeyx Sə- nan”), İblis (“İblis”), Allahın yerdəki elçisi Peyğəmbər (“Peyğəmbər”) mövzularına ardıcıllıqla müraciət et- miş, hətta bəzi mənbələrdə deyilir ki, Cavid son vaxt- lar Allah haqqında da əsər yazmağı fikirləşirmiş. H.Cavid özü müdrikləşdikcə, inkişaf etdikcə, hə- qiqətə yaxınlaşdıqca onun yaratdığı qəhrəman tipləri də dəyişir, sanki haqqa doğru gedən pillələri bir-bir keçir. Misal üçün, hamımızın görə biləcəyi kiçik bir hadisəni drama çevirən Cavid Ana-Səlma (“Ana”) ob- razını, aktual mövzuda olan “Uçurum” və “Şeyda” pyeslərindəki Cəlal və Şeyda obrazını yaradır. Bunlar Cavidin dramaturgiyasının ilk qələm təcrübələri idi. Bu qəhrəman tipləri nə qədər romantik olsalar da, or- ta səviyyəli oxucunun, tamaşaçının anlaya biləcəyi, başa düşə biləcəyi səviyyədədir. Lakin biz Cavidin Şeyx Sənan (“Şeyx Sənan”), Arif (“İblis”) obrazlarına diqqət yetirsək görərik ki, onlar haqqa, həqiqətə qo- vuşmağa daha yaxındırlar, necə ki Şeyx Sənan qovu- şur. Arif isə çılğın bir gəncə oxşayır, hər şeydə günahı 37 göylərdə axtarır, gücündən böyük işlərə girişir. Bu, onun dünyanı dərk etmək yolundakı çabalarıdır. La- kin Arif haqqı tapmaq, ona yaxın olmaq istərkən şərə mübtəla olur. Bu, hər bir gəncin özünüdərki zamanı düşə biləcəyi bəlalardır. “İblis”i yazarkən Cavidin 35 yaşı olduğu fikrimizin anlaşılmasına kömək edən amillərdəndir. Düşünmək olar ki, axı Cavid “Şeyx Sə- nan”ı yazarkən daha cavan idi. Bəli. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki, insanlar fərqli olduğu kimi, dahi şairin yaratdığı obrazlar da daxili keyfiyyətlərinə görə bir-birilərindən fərqlənirlər. Şeyx Sənanın Arif- dən üstün cəhəti o idi ki, o özünüdərk mərhələsini keçmişdir. O, Füzulinin Məcnunundan dərs almışdır. Cismin bir heç, ruhun isə əbədi olduğunu dərk etmiş, ilahiyə doğru üz tutmuşdur. Onun da eşqi ilahi eşq idi. Filosof-şairin yaratdığı üçüncü qəhrəman tipləri sırasına Peyğəmbəri (“Peyğəmbər”), Xəyyam (“Xəy- yam”) obrazlarını daxil edə bilərik. Bu obrazlar dinin dediyi mərhələləri – şəriəti, təriqəti, mərifəti keçmiş, həqiqət mərhələsindədirlər. Onlar özünüdərkin ən yüksək pilləsindədirlər. Xəyyam nə Arif kimi çılğın, üsyankar, şübhəçi, nə də Sənan kimi sevgisi uğrunda gözlənilməz addım ataraq əqidəsindən dönən bir ob- razdır. Onun dini-fəlsəfi fikri, təfəkkürü formalaşa- raq, dünyaya daha obyektiv baxma imkanı vermişdir. Öz dostlarını, sevgilisini, həmfikirlərini itirən, dinin başında duranların əxlaqsızlığını görən Xəyyamda fi- kir dəyişikliyi görmürük. Çünki o artıq filosofdur, ka- mil insandır, öz yaşam tərzini, qarşısına çıxacaq prob- lemləri əvvəlcədən bilirdi. Bəli, Xəyyam bu bəşəriy- yəti artıq tanıyırdı. Türkiyəli təsəvvüf alimi A.Yükse- 38 lin məqalələrinin birində fars şairi Ömər Xəyyamın yaradıcılığını təhlil edərkən qərara gəldiyi bir çox mə- qamlar fikirlərimizin əsassız olmadığını təsdiqləyən elmi sübutdur: “Din yolunu bilməyin şəriət, o yola əməl etmənin təriqət, Allah razılığını əldə etmək üçün birləşdirmənin həqiqət olduğunu söylər. Həvəsə uy- maya şəriət deyilməyəcəyini, şəriətsiz təriqətin müm- kün olmayacağını, riyaziyyatdan isə yalnız xəyal do- ğacağını dilə gətirir. Bütün sufilər kimi o da insana böyük bir önəm verir: ulduzlar belə insana verilmiş yem dənələridir. Dünyanı göstərən qədəhin qoyuldu- ğu sandıq qəlbdədir. Mənəviyyat yolçuluğunda riyaziyyatı yox, eşqi se- çir. Xəyyama görə, “Müfti ilə şəhər vaizinin məhkə- məsində dilləri tutur, dövlət quşudur eşq… Ancaq eşq bülbül kimi ağlayıb sızlamaq deyil, səsi belə çıx- madan ölmək, yox olmaqdır… Sevgililər iki başlı, tək bədənli pərgar kimidir, am- ma, əlbəttə, bir yerdə birləşəcəkdirlər. Sən və mən pərdənin arxasındayıq; o pərdə qalxdığında nə sən, nə də mən qalacağıq. Məscidi, mədrəsəni, kilsə və monastırları dolduranlar cəhənnəmdən qorxan, cən- nəti umanlardır. Allah sıralarından xəbərdar olanlar isə bu növ toxumu könüllərə əkməzlər” 1 . Bəli, Cavidin də Xəyyamı həqiqət pilləsinə çatmış, kamilləşmiş, dünyanı dərk etmiş bir obrazdır. Sevgili- si Sevdanın ölümü zamanı söylədiyi fikirlər Xəyya- mın iç dünyasını daha yaxşı açır. 1 http://sufizmveinsan.com/tasavvuf.html. Ahmet F.Yüksel. İstanbul 39 Söylə kimdən diləyim mən imdad? Həp təbiət, bəşəriyyət cəllad. Yuxarıdakı fikirlərimizi əsas tutaraq “Cavid Allah haqqında da əsər yaratmağı fikirləşirdi” fikrinə inana bilərik. Çünki buna Cavidin həm gücü, həm də haqqı çatırdı. Çünki o, Şərqin mövhumat içində qıvrıldığı bir vaxtda Peyğəmbər haqqında əsər yazdı və xalq tə- rəfindən sevildi. İndiyə qədər hər yazıçının cürət edə bilmədiyini Cavid 100 il bundan öncə etmiş, belə bir mübahisəli mövzuda səhnə əsəri yazmışdır. Özü ka- milləşdikcə, haqqa yaxınlaşdıqca obrazları da həmin yolu keçən Cavid Tanrı haqqında əsər yazmağa haqqı çatan dahilərdən idi. Bəlkə də, Cavid ömrünün ahıl çağlarında o cür möhtəşəm bir əsəri bizlərə bağışlayacaqdı… Bəlkə də, Cavid o əsərin eskizini hazırlamışdı, bəlkə də yarada- cağı Allah obrazının monoloqlarını yazmışdı... Heç nə bilmirik. Çox maraqlıdır ki, Cavid həbs ediləndən sonra əli- mizdə olan bir-iki məktubundan başqa heç nə yox- dur. Bəşəriyyətin taleyini düşünən filosof, ola bilməz ki, məşəqqətləri görə-görə heç nə yazmasın, qeydlər aparmasın. Bəlkə də, həmin adı çəkilən ən ali obraz yaradıl- mış və bəlkə, tariximizin də gizlədildiyi bizə məlum olmayan arxivlərdə gizlədilir. Yüklə 2,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|