ƏFSƏr sadiqov

355. BMT təsis edildikdən sonra məsələnin həlli BMAT-nin əsas orqanlarından olan İqtisadi və Sosial Şura (ECOSOC) həvalə edilir. İqtisadi və Sosial Şuranın 1946-cı il 2 (III) Qətnaməsi ilə Maliyyə Komissiyası təsis edilir. Komissiya maliyyə sahəsində, xüsusilə, onun hüquqi, inzibati və texniki aspektləri ilə bağlı araşdırmalar aparmalı və Şuraya bununla bağlı tövsiyələrini təqdim etməli idi. Lakin müxtəlif səbəblərdən problemin həlli ilə bağlı fəaliyyət əsasən Avropa Əməkdaşlıq Təşkilatına keçirilir.

356. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı çərçivəsində Əmlaka və mirasa görə ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınmasına dair Konvensiya layihəsi 1966-cı ildə dərc edilir. Maliyyə Komitəsi 1976-ci ildə 1963-cü il tarixli İkiqat vergiqoyma Konvensiyasının layihəsinə yenidən baxıldıqdan sonra onu qəbul edir. Təşkilatın 1977-ci ildə qəbul etdiyi Gəlir və əmlaka görə ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqında Model Konvensiyasının dərc edilməsi xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. 1977-ci ildə qəbul edilmiş İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı Şurasının Tövsiyəsində qeyd edilir ki, gəlir və əmlaka görə ikiqat vergiqoymaya dair ikitərəfli konvensiyaların bağlanması, müasir dövrün tələblərinə cavab verməyən konvensiyalara yenidən baxılması, həmçinin yeni konvensiyaların hazırlanması zamanı onların rəsmi təfsiri də daxil olmaqla Model Vergi Konvensiyalarına uyğunlaşdırılması iqtisadi sahədə əməkdaşlıq üçün əlverişli şərait yaradır.

357. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı ilə yanaşı ikiqat verginin aradan qaldırılması ilə bağlı tələblər Latın Amerikası Azad Ticarət Assosasiyası (LATFA) çərçivəsində də həyata keçirilib. 1976-cı ildə LATFA ölkələri, üzv ölkələr və regional kənar ölkələr arasında ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınması üçün meyarlar qəbul edir.

Subregional səviyyədə 1971-ci il Kartahena Razılaşması; And subregionaldan kənar digər ölkələr arasında ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınması haqqında Model Konvensiya; həmçinin And qrupu çərçivəsində ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınması haqqında Konvensiyanı qeyd etmək lazımdır.

358. Problemin daha geniş beynəlxalq hüquqi həlli Avropa üçün xaraqterikdir. Buna misal olaraq, Avropa Şurası çərçivəsində tərtib edilmiş vergi münasibətləri üzrə qarşılıqlı inzibati yardım haqqında (1955) Konvensiya qeyd edilə bilər. 1972-ci il Danimarka, Fillandiya, İslandiya, Norveç, İsveç tərəfindən Vergi münasibətlərində inzibati yardım haqqında Konvensiyaya 1973-cü il və 1976-cı illərdə düzəlişlər edilir. 1983-cü ildə Danimarka, Fillandiya, İslandiya, Norveç və İsveç tərəfindən bağlanmış gəlir və əmlaka görə Skandinaviya Konvensiyası həmin dövlətlərin iqtisadi inteqrasiyasında növbəti mərhələ kimi qiymətləndirilməlidir.

359. Heç şübhəsiz ki, regional hüquqyaratma sferasındakı əməkdaşlıq yumuşaq hüquq formasında olsa da, universal tənzimetməyə gətirib çıxarmalı idi. ECOSOC-un 486 (XVI) 1953-cü il qətnaməsində qeyd edilir ki, istər inkişaf etmiş ölkələr, istərsə də inkişafda olan dövlətlər tərəfindən verilən vergi güzəştləri xüsusi investor üçün böyük praktik əhəmiyyət kəsb edir. Bu qətnamə ilə inkişafda olan dövlətlərə tövsiyə edilir ki, birtərəfli qaydada və yaxud da xüsusi müddəalara malik vergi sazişləri bağlamaqla xarici investisiyalardan gəlir vergisi yalnız həmin gəlirin əldə edildiyi ölkədə alınmış olsun. Bu tövsiyə Beynəlxalq Ticarət Palatası tərəfindən də müdafiə edilir.

1950-ci illərin ortalarında inkişafda olan ölkələrin sayının artması və xarici investisiyaların böyük bir hissəsinin inkişafda olan ölkələrə axması nəticəsində BMT ikiqat vergiqoyma məsələsinin tənzimlənməsinə yenidən müraciət etməli olur.

360. BMT çərçivəsində müzakirələr zamanı qeyd edilir ki, beynəlxalq ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınması və ya aradan qaldırılması eyni əsasda eyni vergi ödəyicisinin iki və ya daha artıq ölkədə oxşar vergilər ödəməyə cəlb edilməsi əmttə və xidmət mübadiləsinə, eləcə də kapitalın və şəxslərin hərəkətinə ciddi maneələr törədir.

Bu problem beynəlxalq investisiya mühiti ilə sıx bağlı olduğundan bəzi mütəxəssislər belə bir fikir irəli sürürlər ki, ikitərəfli vergi konvensiyalarının başlıca məqsədi vergi ödəyicilərinin (birbaşa və dolayı vergilər də daxil olmaqla) ikiqat vergilərə qarşı tam müdafiə edilməsi, eləcədə beynəlxalq ticarət və investisiya hərəkətinə maneə olan halların qarşısının alınmasıdır. Belə razılaşmalar, o cümlədən beynəlxalq səviyyədə vergi ödəyiciləri arasında ayrı-seçkiliyin qarşısını almaq, həmçinin beynəlxalq əməliyyatların həyata keçirilməsinin davam edə biləcəyi çərçivədə səmərəli hüquqi və maliyyə şəraitini yaratmaq məqsədi daşıyır. Beləliklə, vergi razılaşmaları inkişafda olan ölkələrin tərəqqisi istiqamətində məqsədlərin reallaşması üçün əlverişli olmalıdır. Bununla yanaşı, vergi razılaşmalarında vergi orqanlarının arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək vəzifəsi də qoyulur.

361. İkiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması istiqamətində xüsusi tədbirlər 1960-cı illərə təsadüf edir. Dövlətlərarası iqtisadi mübahisələrin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi ikitərəfli vergi konvensiyalarının bağlanması təcrübəsi genişlənir. 19565-ci ilə qədər yalnız çox az sayda müqavilə inkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələr arasında bağlanmışdı. Qeyd etdiyimiz kimi, BMT çərçivəsində hüquq yaradıcılığı prosesinə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının rəyləri əhəmiyyətli təsir etmiş olur. Təşkilatın Maliyyə Komitəsinin bu məsələ ilə bağlı rəydə qeyd edilir ki, ənənəvi vergi konvensiyaları müəyyən mənada inkişafda olan dövlətlər üçün nəzərdə tutulmamışdır. Komitə həmçinin qeyd edirdi ki, əsas məsələ ondan ibarətdir ki, kapital ixrac edən ölkələrin öz aralarında ticarət və investisiya münasibətlərinin inkişafı və inkişafda olan dövlətlər və kapital ixrac edən ölkələr arasımda iqtisadi əlaqələrin yüksək səviyyədə qurulması baxımından əhəmiyyətli hesab etdikləri vergi konvensiyaları yetərli səviyyədə bu işə təsir göstərə bilmir. Sənayeləşmiş ölkələr arasında bağlanan hazırki müqavilələr bəzən rezident ölkədən gəlirdən imtina etməyi tələb edir. Əksər hallarda isə rezident ölkə mənbə ölkəsi kimi çıxış edir. Belə qayda inkişafda olan dövlətlər və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr arasında tətbiq edilə bilməz. Məsələ ondadır ki, inkişafda olan dövlətlər və inkişaf etmiş dövlətlərdə əldə olunan gəlirlər kifayət qədər fərqlənir. Buna baxmayaraq müvafiq vergi konvensiyalarında təsbit edilən bir sıra müddəalardan həm kapital ixrac edən ölkələr, həm də inkişafda olan dövlətlər arasında bağlanan müqavilələrdə də geniş istifadə edilir.

362. Inkişaf etmiş dövlətlər və inkişafda olan dövlətlər arasında ikitərəfli vergi müqavilələrinin bağlanması praktikasına BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası tərəfindən xüsusi əhəmiyyət vermişdir.

ECOSOC 1967-ci il 4 avqust tarixli, 1273 (XLIII) saylı Qətnaməsilə müxtəlif iqtisadi inkişaf səviyyəli dövlətləri, regional və vergi sistemlərini bərabər səviyyədə təmsil edən və namizədliyi dövlətlər tərəfindən irəli sürülən, lakin “öz şəxsində fəaliyyət göstərən” vergi orqanlarının məmurlardan ibarət “ad hoc” (ekspert) İşçi Qrupu təsis edir. İşçi Qrupunun əsas vəzifəsi vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində maraqlı olan beynəlxalq təşkilatlarla müvafiq məsləhətləşmələrin aparılması vasitəsilə inkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələr arasında vergi müqavilələrinin bağlanılması prosesinin sadələşdirilməsi, onların təkminləşdirilməsi, bir sözlə nümunəvi mexanizmin təsis edilməsi olmuşdur. Qrupun vəzifələrindən biri də müvafiq vergi konvensiyalarının hər iki qrup dövlətlər üçün məqbul ola bilməsi bə həmin ölkələrin maraqlarının tam formada qorunması məqsədilə əsas prinsip və metodların işlənib hazırlanması olmuşdur.

İlk növbədə ekspertlər qrupu müvafiq kateqoriya dövlətlər arasında ikitərəfli müqavilələrin əsas prinsiplərini müəyyən edirlər.

BMT Model Konvensiyasının hazırlanması üzrə işçi qrupunun fəaliyyəti dövlətlərlə yanaşı, bilavasitə beynəlxalq təşkilatlar: Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Amerika Dövlətləri Təşkilatı, Beynəlxalq Ticarət Palatası və digərləri tərəfindən də dəstəklənmişdir.

363. BMT Model Konvensiyasının yekun mətni 1979-cu ildə (Cenevrədə) qəbul edilir. Beynəlxalq ikiqat vergiqoyma məsələlərini davamlı olaraq tədqiqat etmək üçün İqtisadi və Sosial Şura 1980-cı ildə Ekspertlər Qrupunun adını dəyişdirərək Vergi münasibətləri sahəsində əməkdaşlıq üzrə “ad-hoc” ekspert Qrupu (Ad Hoc Grop of Eperts on İnternational Copperation in Tax Matters) kimi müəyyən edir. Hal-hazırda ekspertlər qrupu 25 üzvdən ibarətdir. Onlardan 10-u inkişaf etmiş dövlətlərdən, digər 15-i isə inkişafda olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdəndir.

Konvensiyanın yeni redaksiyası 1999-cu ilə təsədüf edir BMT Model Konvensiyasına yenidən baxılmasında əsas məqsəd beynəlxalq ticarət və investisiya mühitinin, eləcə də inkişaf etmiş dövlətlər və inkişafda olan dövlətlərin beynəlxalq vergi siyasətində 1980-cı ildən keçən müddətdə baş vermiş dəyişiklik və inkişaf templərinin bir daha nəzərdən keçirilməsi olmuşdur.

364. BMT Model Konvensiyası ikiqat vergiqoymanı aradan qaldırmaqda ərazi (mənbə) və yaşayış yeri prinsipi arasında bir növ kompromis mövqedən çıxış edir. Hərçənd ki, hazırki Model Konvensiya İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Model Konvensiyasına nisbətdə mənbə prinsipinə daha çox önəm verir. Bu da onunla bağlıdır ki, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin klubu kimi çıxış edir. BMT-nin Model Konvensiyası isə təbii ehtiyatların əsasən inkişafda olan, eyni zamanda keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərdə olduğunu nəzərə almalı idi. Ona görə də, universal Model Konvensiya kompromis mövqeyə əsaslanır.

Model konvensiyaların beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə əhəmiyyəti onunla izah edilir ki, bu sahədə dünyada 180-dən çox ölkənin iştirakını əhatə edən 2070-dən çox ikitərəfli vergi sazişləri qəbul edilmiş və bu proses sürətlə genişlənməkdədir.

10.2. Beynəlxalq vergi hüququnun anlayışı və təyinatı
365. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf dinamikası yeni hüquqi tənzimetmə mexanizmlərinin formalaşdırılmasını zəruri edir. Müasir dövrdə beynəlxalq iqtisadi sistemdə həlledici kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyini, o cümlədən kapital qoyuluşunu, beynəlxalq ticarəti sitimullaşdıran məsələlərdən biri də vergiqoymanın beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsidir. Ticarət, investisiya, təbii resuslar və s. sferada yaranan beynəlxalq münasibət iştirakçıları meydana gələn beynəlxalq ikiqat vergiqoyma probleminin həlinə xüsusi önəm verirlər. Beynəlxalq iqtisadi proseslərdə iştirak edən hər bir dövlət ikiqat vergiqoymanın ləğvi və ya minimum səviyyəyə endirilməsində maraqlı olur.

366. Beynəlxalq ikiqat vergiqoyma vergi ödəyicisinin konkret obyektə münasibətində eyni zamanda iki və ya daha artıq dövlətin ərazisində eyni və ya analoji vergiyə cəlb edilməsidir. Ikiqat vergiqoymanın yaranma səbəbi dövlətlərin uzun müddət vergiqoyma yurisdiksiyasını bölüşməmələri ilə bağlı olub. Nəticə etibarilə milli vergi qanunvericiliyinin birtərəfliliyi nəticəsində müəyyən bir əmlaka münasibətdə hər bir dövlətdə spesifik vergiqoyma yurisdiksiyası kolliziyaların yaranmasına səbəb olur. Bir neçə dövlətin konkret bir subyekti özünün vergi ödəyicisi kimi hesab etməsi və ya bir dövlət ərazisində olan obyektin eyni zamanda digər dövlətin də qanunvericiliyinə uyöun olaraq vergiyə cəlb olunması ikiqat verginin meydana gəlməsinə, bu da sahibkarın xarici iqtisadi, ticarət, işgüzar əlaqələrinin aktivliyinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Belə bir qayda, öz növbəsində, mənfi təsirini inteqrasiya və beynəlxalq ticarət, xidmət, texnologiya, habelə maliyyə ixracı və investisiya əlaqələrində göstərir.

367. Beynəlxalq hüququn müasir inkişaf səviyyəsi və iqtisadi münasibətlərin rəngarəngliyi vergi münasibətlərinin bir dövlətin daxili işi olmadığını gündəmə gətirmişdir. Bir dövlətin hüquq subyekti başqa bir dövlətdə iqtisadi münasibətlərə daxil olduqda istər-istəməz həmin dövlətin vergi qanunvericiliyinin təsir dairəsinə düşür. Bu isə həmin münasibətlərin subyektləri üçün bir sıra həlli zəruri olan problemlər yaratmış olur. Müvafiq olaraq investor, transmilli korporasiya investisiaya yatırımı edərək kapitalının təminatı üçün daha sabit iqtisadiyyata, siyasi və hüquqi tənzimetmə rejiminə malik olan ölkələrə can atır. İnvestisiya yatırmalarında maraqlı olan dövlət isə tarif və qeyri tarif (inzibati) tədbirlərini, o cümlədən vergi münasibətlərini tənzim edəcək əlverişli qanunvericilik mühiti yaratmasıdır. Məsələnin beynəlxalq xaraqter kəsb etməsi vergi münasibətlərinin birtərəfli qanunvericilik qaydasında tənzimlənməsini istisna edir.

Beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi dövlətlərin daxili yurisdiksiyasından kənara çıxan vergi münasibətlərinin hüquqi tənzimetmə formasıdır. Başqa sözlə, həmin normalar tənzimetmənin obyekti kimi çıxış edən vergi münasibətlərinə uyğun olaraq beynəlxalq vergi hüququ kimi təzahür edir.

Beynəlxalq vergi hüququnun predmetini beynəlxalq vergi münasibətləri təşkil edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin sistemi isə özündə

• 
  vergi yurisdiksiyası ilə bağlı dövlətlərin fəaliyyətini;
  
• 
  vergi orqanlarının beynəlxalq əməkdaşlığında formalaşan münasibətləri;
  
• 
  beynəlxalq təşkilatlarla dövlətlərin vergi məsələləri üzrə münasibətlərini;
  
• 
  dövlətin xarici fiziki və hüquqi şəxslərdən və ya rezidentlərin xaricdəki gəlirlərdən,
  

əmlakından vergi və yığımların alınması üzrə münasibətləri təsbit edir.

Beynəlxalq vergi münasibətlərinin məzmunu beynəlxalq vergi hüququnun subyektlərinin hüquq və vəzifələrinin realizəsində ifadə edilir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi, bir qayda olaraq, beynəlxalq müqavilələrlə həyata keçirildiyindən problem də beynəlxalq vergi hüququnun predmeti kimi təzahür edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsində beynəlxalq vergi hüququ ilə bərabər dövlətdaxili vergi hüququ da xüsusi funksiyaya malikdir. Digər sferalarda, məsələn, valyuta-maliyyə sferasında olduğu kumi, beynəlxalq vergi münasibətlərində də milli vergi hüququ həmin münasibətlərin beynəlxalq xarakterini nəzərə almaya bilməz.

368. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi - beynəlxalq vergi hüququ beynəlxalq iqtisadi hüququn yarımsahəsi olaraq beynəlxalq ticarət, maliyyə, investisiya və d. sahələrlə sıx qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Vergi münasibətləri birbaşa olaraq beynəlxalq ticarətə təsir edən faktorlardandır. Beynəlxalq inteqrasiya prosesinin genişlənməsi və surətlənməsi ilə vergiqoyma, onun ayrı-ayrı məsələləri tədricən daha geniş formada beynəlxalq hüquqi tənzimetməyə məruz qalmaqdadır. Vergiqoymanın digər forması kimi uzun müddət dövlətin büdcəsinin doldurulmasını təmin edən gömrük rüsumları çıxış edir. Artıq birmənalı olaraq demək olar ki, kömrük tarif tənzimlənməsi beynəlxalq hüquqi tənzimetmənin (GATT/WTO) obyektinə salınmışdır. Gömrük rüsumu da bu və ya digər məhsuldan, onun sərhədi keçdiyi anda götürülən xüsusi formasıdır. GATT-ın IX maddəsinin 1-ci bəndinə qeyd-şərtdə nəzərdə tutulur ki, razılığa gələn dövlətlər idxal və ixraca münasibətdə “gömrük rüsumlarından, vergi və yığımlardan başqa” hər hansı bir məhdudiyyətlər və qadağalar müəyyən etməyəcək və saxlamayacaqlar. Əgər dövlət idxal və ixracı məhdudlaşdırmaq istəsə, bu halda yalnız gömrük rüsumu və ya anoloji vergilərlə bunu etməlidir.

369. Gömrük rüsumlarının mexanizmləri ilə beynəlxalq hüququn tarif tənzimlənməsi onların beynəlxalq ticarətdə birtərəfli maliyyə yığımları və vergilərlə əvəzlənməməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi məsələlərinin GATT/WTO sisteminə daxil edilməsi yalnız dolayısı ilə, başqa sözlə desək, istehlak edilən əmtəə və məhsullara milli rejim prinsipinin təqdim edilməsi ilə mümkün olmuşdur. GATT-ın III maddəsində nəzərdə tutulan milli rejim dövlətə idxal edilən əmtəələrə, xidmətlərə dolayı vergilər, daha dogrusu, istehlak, aksiz vergilərini tətbiq etməyə imkan verir. Bu halda milli əmtəə və xidmətlərlə idxal edilən məhsul və xidmət arasında hər hansı ayrı-seçkilik yolverilməzdir. Hər iki kateqoriya üçün vahid ticarət rejimi olmalıdır (376).

Buna baxmayaraq bir çox dövlətlər uzun müddət ayrı-seçkiliyə əsaslanan fiskal təcrübədən istifadə etmişlər. Bu ayrı-seçkilik müxtəlif subsidiyalar, qiymətlərin müxtəlif formada qaldırılması ilə həyata keçirilmişdir. Ümumiyyətlə, idxal edilən əmtəələrə əlavə vergi yükünün qoyulması qiymətin artırılmasına və ayrı-seçkiliyin yaranmasına, rəqabətin pozulmasına səbəb olur.

370. Ayrı-seçkiliyin (diskiriminasiyanın) baş verməməsi üçün istər daha əlverişli rejim qaydasında, istərsə də milli rejim prinsipinə uyğun olaraq əmtəələrin eyniliyinin gözlənilməsi zəruruidir. Bu və ya digər milli əmtəəyə hansı vergi qanunvericilik münasibəti varsa, idxal edilən əmtəəyə də həmin münasibət ifadə edilməlidir.

GATT-ın III maddəsində (b. 1,2) nəzərdə tutulan milli rejim bilavasitə daxili vergilərə və daxili yığımlara yönəlib. Məsələ ondadır ki, idxal edilən əmtəələr artıq bir dəfə gömrük təmizlənməsilə vergiyə cəlb olunduğundan onları yenidən, milli əmtəələr üçün nəzərdə tutulan vergilərdən fərqli vergiyə cəlb etmək yerli əmtəələr üçün subsidiya kimi qəbul ediləcək. Bu da, öz növbəsində, GATT çərçivəsində gömrük-tarif güzəştləri üzrə dövlətlərin üzərinə götürdükləri öhdəliyin pozulması olardı. Bir sözlə, xarici əmtəələrin vergiyə cəlb edilməsi zamanı vergi dərəcəsi istər dolayısı ilə, istərsə də birbaşa olaraq yerli əmtəələrin vergi dərəcəsindən artıq ola bilməz. Bu qayda, ilk növbədə, dolayı vergilərə aid olmaqla, həm də həmin vergilərin müəyyən bir yığım üsuluna, o cümlədən, vergilərin azaldılmasına və istisna edilməsinə yönəlib.

371. Ümumiyyətlə, GATT dolayı vergilərə münasibətdə belə bir ümumi, balanslaşdırıcı mövqedən çıxış edir ki, əgər idxal edən dövlətlər bir daha idxal edilmiş əmtəələri istehlak vergisinə cəlb edirsə (m.III, b.2, III maddəyə qeyd-şərt), digər halda isə dövlətlər idxal ediləcək əmtəəyə münasibətdə dolayı vergini tətbiq etməməlidir. Vergidən bu qaydada azadetmə ixracın subsidiyası kimi qiymətləndirilməyəcək. Belə ki, idxal edən dövlət həmin əmtəəni istehlak vergisinə cəlb etmiş olur (m. XVI-ya qeyd-şərt). Bu iki qaydanın uzadılması “sərhəddə yenidən fiskal qiymətləndirmə” nəticəsində mümkün olur. “Sərhəddə yenidən fiskal qiymətləndirmə” nəticəsində ixrac zamanı (əlavə dəyər vergisindən başlayaraq) dolayı vergilərdən azad edilmiş əmtəə idxalçı dövlətdə, eyni ilə milli əmtəələr üçün nəzərdə tutulan müvafiq əsasda və müvafiq bazada vergiyə cəlb edilir. Bu halda gömrük heyəti bir növ vergi müfəttişləri ilə əvəzlənmiş olur. Başqa sözlə, vergi müfəttişləri gömrük heyətinin funksiyasını yerinə yetirmiş olur.

372. Beləliklə, beynəlxalq vergi münasibətlərinin universal səviyyədə beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi yalnız dolayı, daha çox qeyri-müəyyən və gizli xaraqter kəsb edən vergi və yığımlara qarşı yönəldiyi halda, şəxslərin gəlirlərinə yönələn birbaşa vergilərə şamil edilməyib. Birbaşa vergilər dövlətlərin maliyyə-iqtisadi inkişafının müxtəlifliyindən asılı olaraq onların daxili yurisdiksiyasında qalmaqdadır. Lakin burada da beynəlxalq hüquqi tənzimetmənin təsiri istisna edilmir. Belə ki, birbaşa vergilər ayrı-seçkiliyə əsaslanmamalıdır. Əks halda, yerli əmtəələr münasibətdə hər hansı bir fərqli imtiyaz (məsələn, gəlir vergisindən azad etmə) onların subsidiyalandırılması kimi (GATT-ın prinsiplərindən) rəqabət qanunvericiliyinin pozulması olacaq. Başqa sözlə, birbaşa vergilərə münasibətdə universal səviyyədə GATT-ın prinsipial qaydaları (vergiqoymada ayrı-seçkiliyə yol verməmək, haqsız rəqabətin istisna edilməsi, transparentlik və s.) tətbiq edilir. Birbaşa vergiqoyma məsələlərinin daha ətraflı tənzimlənməsi əsasən ikitərəfli, regional və regionlararası səviyyədə beynəlxalq hüququn obyektini təşkil edir. İstər öncə qeyd etdiyimiz halda, istərsə də birbaşa vergilərə münasibətdə dövlətlərarası əməkdaşlığın məqsədi eyniadlı ikiqat vergilərin istisnasına, həmçinin vergilərdən yayınmanın qarşısının alınmasına, vegi orqanları arasında əməkdaşlığa yönəlib.
10.3. Beynəlxalq vegi hüququnun prinsip və metodları
373. Hər bir hüquq sahəsinin özünəməxsus prinsipləri və standartları mövcuddur. Bu prinsiplər sırf həmin sahədə başlanğıc müddəalar kimi çıxış edirlər. Müvafiq qayda beynəlxalq vergi hüququ üçün də xaraqterikdir. Digər tərəfdən, beynəlxalq hüququn dövlətlərin suveren bərabərliyi, daxili işlərə qarışmamaq, insan hüquq və azadlıqlarına hörmət etmək, mübahisələrin dinc yolla həll olunması, ayrı-seçkiliyə yol verməmək, əməkdaşlıq və s. ümumtanınmış prinsipləri digər sahələrdə olduğu kimi beynəlxalq vergi hüququnun da əsasında dayanır.

Beynəlxalq vergi hüququnun xüsusi prinsiplərinə gəldikdə isə, mütəxəssislər bu prinsiplərin sistemini müxtəlif qaydada təsbit edirlər. Beynəlxalq vergi hüququn beynəlxalq iqtisadi hüququn tərkibində hesab edən, daha doğrusu onun bir institutu kimi qiymətləndirən müxtəlif beynəlxalq iqtisadi hüququn spesifik prinsiplərini də beynəlxalq vergi hüququna aid edirlər.

Beynəlxalq vergi hüququnun yalnız dövlətlərarası ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılmasına yönəlmiş hüquq sahəsi kimi qiymətləndirən mütəxəssislər (məsələn, V.N.Lisovskiy, İ.İ.Kuçerov və d.) beynəlxalq vergi hüququnun xüsusi prinsipləri sırasında ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması prinsipinə xüsusi önəm verirlər. Bununla yanaşı, ədəbiyyatda rezidentlik və qeyri-rezidenlik prinsipi də fərqləndirilir. Bəzən isə sonuncu prinsiplər ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılmasının metodları kimi göstərilir. Lakin bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Əvvala rezidentlik, qeyri-rezidentlik, ərazilik prinsip kimi yox, beynəlxalq ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılmasımeyarı kimi çıxış edir. Digər tərəfdən, qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq vergi hüququnun tənzimlədiyi münasibətlər arasında digər məsələlər də mövcuddur. Bura dövlətlər arasında və ya dövlətlə xarici hüquqi və ya fiziki şəxslər arasında yaranan, lakin ikiqat vergiqoyma ilə bağlı olmayan münasibələr də aiddir. Prinsiplər isə spesifik norma olduğundan həmin sahədə yaranan münasibətlərin bütün istiqamətlərində iştirak etməlidir.

374. Daha maraqlı və təqdirəlayiq mövqe üçün qrup müəlliflərə (məsələn, S.Q.Pepelyayevə) məxsusdur. Beynəlxalq vergi hüququnu kompleks sahə kimi qəbul edərək onun prinsiplərinə həm dövlətdaxili vergi hüququnda, həm də beynəlxalq vergi hüququnda ehtiva olunan prinsipləri aid edirlər. Bura beynəlxalq vergi münasibətlərində tətbiq olunan konkret prinsiplər, məsələn, funksional meyar, vergi suverenliyindən doğan vergi yurisdiksiyası və s. ilə yanaşı dövlətdaxili vergi hüququnda (məsələn, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 3-cü maddəsində) ifadə edilən

- vergilər iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmışdır;

- vergilərlə bağlı qanunvericilik ümumi, bərabər və ədalətli olmalıdır;

- heç kəs əldə etdiyi gəlirdən (mənfəətdən) eyni növ vergini bir dəfədən artıq ödəməyə məcbur edilə bilməz;

- vergilər siyasi, etnik, dini və s. xüsusiyyətlərə görə tətbiq edilə bilməz və diskiriminasiya xaraqteri daşıya bilməz;

- vergi sistemi sahibkarlığı və investisiya qoyuluşunu təşviq edir;

- vergilər haqqında qanunvericilikdə mövcud olan ziddiyyətli və qeyri-müəyyən maraqlar vergi ödəyicisinin xeyrinə şərh edilməlidir və s. bu kimi prinsiplər şamil edilir.

Sadaladığımız prinsiplər yalnız dövlətdaxili deyil, həm də beynəlxalq vergi münasibətləri ilə də əlaqədardır. Doğrudur, bu prinsiplər müxtəlif dövlətlərin qanunvericiliyində formal baxımdan tam üst-üstə düşməyə bilər. Lakin unudmaq olmaz ki, bir tərəfdən, beynəlxalq vergi münasibətlərinin əsas hissəsinin ikitərəfli vergi münasibətlərinə aid olması, digər tərəfdən, həmin münasibətlərin, bütövlükdə, beynəlxalq (iqtisadi) hüququn ümumtanınmış normalarının təsiri altında formalaşdığından münasibət iştirakçıları, tərəflər hər iki ölkənin qanunvericiliyində təsbit olunan prinsiplərə riayət etməlidir. Ziddiyyətli məqamlar isə onların qarşılıqlı razılığı ilə vergi yurisdiksiyası, vergi ayrı-seçkiliyinin qadağan edilməsi, əməkdaşlıq, insan hüquqlarına hörmət prioriteti əsasında aradan qaldırılmalıdır.

Beynəlxalq vergi hüququnun prinsipləri haqqında hüquq ədəbiyyatında konkret fikirin formalaşdırılması beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin özünün beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsinin bərqərar olması ilə bağlı izah edilə bilər. Eyni zamanda beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimetmə qaydalarının formalaşdırılması da ləng getməkdə olan bir prosesdir. Bununla yanaşı beynəlxalq iqtisadi hüququn istənilən sahəsində inkişaf tendensiyası nəzərə alınmalıdır. Bu tendensiya özünü həmin sahələrin prinsiplərində də göstərir. Yəni iqtisadi inkişaf tələblərindən irəli gələrək bu və ya digər prinsipə dialektik kontekstdə baxılmalıdır.