ƏHMƏd salmanov, ƏLİ SÜleymanov, bakir məHƏRRƏmov azərbaycanin neftli-qazli rayonlarinin paleogeologiyasi
Yüklə 5,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSİL AZƏRBAYCANIN NEFTLİ-QAZLI RAYONLARININ ÖYRƏNİLMƏ TARİXİ Neft qədim dövrlərdən Azərbaycanın şöhrət tapmış sərvətlərindən biridir. “Dərbəndnamə” (IX əsr) əsərində göstərildiyi kimi, Abşeron yarımadasında neft istehsalına hələ Sasanilər dövründən başlanılmışdır. Əsərdə neftin istismar edilməsinə dair ətraflı məlumatlar verilir. Azərbaycanın görkəmli alimləri M.M.Əliyev və M.M.Qaşqay əsərlərində qeyd edirlər ki, artıq VI-VII əsrlərdə əhalinin tələbatı ödənilməklə yanaşı, neft digər dövlətlərə də ixrac edilirdi. Bəzi tarixi mənbələrə görə hələ qədim dövrlərdən insanlar Naftalan yatağından çıxarılan neftdən müalicə vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Neft böyük tikintilərdə sement əvəzi kimi və ağaclardakı zərərli həşəratların məhv edilməsi üçün də istifadə olunurdu. X əsrdə yaşamış ərəb coğrafiyaşünasları Əbu İshaq İstəxri və Məsudi Abşeron yarımadasında təbii neft çıxışlarının olması haqqında məlumatlar vermişlər. Məsudi Abşeronda çıxan neftdən yağlayıcı maddə və müalicə vasitəsi kimi istifadə edilməsini, ağ, sarı, qara və göy rəngdə neftin olmasını göstərir. Məşhur İtalyan səyyahı Marko Polo “Səyahətnamə”sində (XIII əsr) Abşeron yarımadasının şərqində yerləşən Pirallahı adasında çoxlu Ə.Salmanov, Ə.Süleymanov, B.Məhərrəmov 12 sayda təbii neft çıxışlarının varlığını və xeyli miqdar neft istehsal olunduğunu qeyd edir. Azərbaycan coğrafiyaşünas alimi Əbdürrəşid Bakuvinin (XV əsr) yazdığına görə, Bakıda hər gün çıxarılan 4000 pud neftin xeyli hissəsi başqa ölkələrə aparılırdı. 1465-ci ildə Azərbaycanı səyahət edən Afanasi Nikitin qeydlərində Bakıdakı neft çıxışları haqqında yazaraq göstərir ki, burada nefti taxta və daşla hörülmüş quyulardan hərlədici çarx vasitəsilə tuluqla çıxarırlar. Abşeron yarımadasında Bibiheybət kəndi yaxınlığında dövrəsinə sal daşlar düzülən neft quyusu aşkar edilmişdir. Daşlardan birinin üzərində quyunun 1754-cü ildə usta Allahyar Mirməmməd oğlu tərəfindən qazıldığı qeyd olunub. XIX əsrin ikinci yarısına kimi neft Abşeron yarımadasında ibtidai üsulla istehsal olunurdu. Bu dövrdə neftin çıxarılması üçün dayaz əl quyuları qazılırdı və onların uçmamağı üçün divarları daş və ya taxta ilə bərkidilirdi. Neft quyulardan dəri tuluqlarla çıxarılırdı. 1735-ci ildə Balaxanıda 52 quyudan neft çıxarılırdı və 1818-ci ildə Abşeron yarımadasında ildə 4 min tona yaxın neft istehsal olunurdu. Neft istehsalının sürətlə artırılması XIX əsrdə Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra başladı. Əldə olunan məlumatlara görə, 1816-cı ildə Bakıda neft mədənlərində 110 quyudan neft çıxırdısa, artıq 1872-ci ildə onların sayı 415-ə qədər artırılmışdı. 1822-ci ildən 1871-ci ilə kimi Abşeron yarımadasında 800 min tondan çox neft istehsal olunmuşdu. XIX əsrin əvvəllərində Bakı sakini Qasım bəy dünyada ilk dəfə, sahildən 20-30 m məsafədə, Xəzər dənizində 2 quyu vasitəsilə neft istehsal etməyə başlamışdı. Azərbaycanın neftli-qazlı rayonlarının paleogeologiyası 13 Neft istehsalının artırılması məqsədilə dünyada ilk dəfə, 1844-cü ildə Rusiya mədənçisi F.A.Semyonov quyuların texniki üsulla qazılmasını təklif edir. 1848-ci ildə o, Bibiheybət dərəsində, dəniz sahilində buxar qurğusu ilə ilk neft quyusunu qazır. Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının öyrənilməsi ilə bir çox geoloqlar məşğul olmuşlar. İlk dəfə 1827-ci ildə mühəndis N.Voskoboynikov Abşeron yarımadasının neft yataqlarının geologiyasını öyrənməyə başlayır. Qafqaz regionunda geniş geoloji-tədqiqat işləri G.V.Abix tərəfindən 1844-cü ildə aparılır. 1865-1873-cü illər ərzində onun tərəfindən Cənub-Şərqi Qafqazın Təbaşir və Yura çöküntülərinin stratiqrafiyası öyrənilir. Eyni zamanda o, bu çöküntülərlə əlaqədar olan neft-qaz çıxışları haqqında məlumat verir. Siyəzən rayonunun Xıdırzində sahəsində neft çıxışının yerləşdiyi yeri qeyd edir. G.V.Abix Azərbaycanda tədqiqat işlərini 1877-ci ilə qədər davam etdirir. Balaxanı neft yatağında birinci neft quyusu 1869-cu ildə qazılmışdır. 1870-ci ildə Balaxanı-Sabunçu sahəsində qazılan quyudan güclü neft fontanının alınması Azərbaycan neft sənayesinin sürətli inkişafının başlanğıcı oldu. Ən güclü neft fontanı 1873-cü ildə 29 m dərinliyində qazılan quyuda baş vermişdir. Bundan sonra Abşeron yarımadasında, ayrı-ayrı sahələrdə neft quyularının qazılması işləri genişləndirilir. 1873-cü ildən Abşeron yarımadasında neftin mexaniki üsulla istehsalına başlanılır. 1870-1900-cü illərdə Azərbaycanın ayrı-ayrı zonalarının geologiyası və neft-qazlılığı N.Voskoboynikov, S.K.Kvitka (1893), N.İ.Andrusov (1895), Y.M.Yuşkin (1897), A.N.Sorokin (1898), N.İ.Lebedev (1899) tərəfindən öyrənilir. İ.Valentinov (1890) Kiçik Qafqazın Təbaşir çöküntülərinin litostratiqrafiyasını tədqiq edir. |