Ekologiya lotinda p65

55
5-bob. EKOLOGIK TIZIMLAR
Ekologik  tizim  (ekotizim)  —  tirik  orga-
nizmlarning  biotik  uyushmalari  (organizm-
lar,  populatsiyalar,  biotsenozlar)  va  ular
yashayotgan muhit o‘rtasida energiya (modda) almashinuvi bilan
kechadigan har qanday birlik — biologik tizim.
Bu atama fanga ingliz olimi A. Òensli tomonidan kiritilgan.
Y. Odum ekologik tizimni oziqlanish darajasi bo‘yicha energetik
jihatdan  o‘rganish  lozimligini  ta’kidlagan.  Muayyan  hududda
joylashgan  organizmlar  nafaqat  oziqlanish  darajasi  bo‘yicha,
balki moddalar va energiya almashinuvi tufayli bir-biri hamda
abiotik muhitning barcha tarkibiy qismlari bilan uzviy bog‘langan
bo‘ladi.  Xorijiy  adabiyotlarda  «ekologik  tizim»  tushunchasi  ko‘-
pincha «biogeotsenoz» deb ataladi.
Ekologik tizimlar makon (hudud, joy) nuqtayi nazaridan quyi-
dagi to‘rt turga ajratiladi: mikroekotizim (lishayniklar, chirigan daraxt
tanasi va h.k.); mezoekotizim (hovuz, ko‘l, cho‘l va h.k.); makroeko-
tizim (okean, materik va h.k.) va umumiy ekotizim (yer biosferasi).
Òabiiy  ekotizimlar  —  ochiq  tizim  bo‘lib,  ular  moddalar  va
energiyani qabul qilib olishi va qaytarib berishi lozim.
Òabiatda  organizmlar  (eng  avval,  produtsentlar)  o‘zlash-
tiradigan  moddalar  zaxirasi  cheksiz  emas.  Agar  ulardan  ko‘p
marta foydalanilmasa, aniqrog‘i, moddalar doimiy aylanishga jalb
etilmasa,  Yerda  hayot  mumkin  bo‘lmas  edi.  Biogen  tarkibiy
qismlarning  bunday  «cheksiz»  doimiy  aylanishi  atrof-muhitdan
olinadigan  moddalar  oqimini  yuzaga  chiqarish  va  qo‘llab-quv-
vatlashga qodir bo‘lgan organizmlarning turli guruhlari mavjudligi
tufayligina bo‘lishi mumkin, xolos (5.1-rasm).
Demak, 5.1-rasmdagi chizmada ko‘rsatilganidek, ekotizimda
moddalar  almashinuvini  saqlash  uchun  produtsentlar  o‘zlash-
tiradigan shaklda anorganik molekulalar, produtsentlar bilan oziq-
lanadigan I tartibli konsumentlar, ham produtsentlar, ham I tar-
tibli konsumentlar bilan oziqlanadigan II tartibli konsumentlar,
shuningdek, organik moddalarni yana anorganik molekulalarga
qayta tiklovchi redutsentlar zarur bo‘ladi.
Ekologik tizimlar
mohiyati

---

56
Organizmlarning  o‘zaro  oziqaviy  munosabatlari  nuqtayi  na-
zaridan ekotizimlarning trofik (oziqlanish) tuzilmasi ikki pog‘o-
naga bo‘linadi:
1)  yuqori  —  avtotrof  pog‘ona  yoki  fotosintez  asosida  oddiy
anorganik  birikmalardan  murakkab  organik  molekulalar  hosil
qiluvchi organizmlarni qamrab olgan «yashil mintaqa»;
2) quyi — geterotrof pog‘ona yoki nobud bo‘lgan organik mod-
dalarning oddiy mineral birikmalargacha parchalanish jarayonlari
kechadigan tuproq va cho‘kindilarning «jigarrang mintaqasi».
Ekotizimdagi  murakkab  biologik  o‘zaro  bog‘lanishlar  mo-
hiyatiga  tushunish  uchun  quyidagi  bir  qator  tarkibiy  qismlar
mohiyatini anglash lozim bo‘ladi:
1) moddalar almashinishida ishtirok etadigan anorganik mod-
dalar (C, N, CO
2
, H
2
O, P, O va h.k.);
2) abiotik va biotik qismlarni o‘zaro bog‘lovchi organik birik-
malar (oqsillar, uglevodlar, lipidlar, chirindi moddalari va h.k.);
3) abiotik omillarni o‘z ichiga oluvchi havo, suv va oziqlan-
tiruvchi  muhit;
4) produtsentlar — oddiy anorganik moddalardan oziq-ovqat
ishlab  chiqishga  layoqatli  avtotrof  organizmlar  (asosan,  yashil
o‘simliklar);
5.1-rasm. Òabiiy ekotizimlarda moddalar (to‘g‘ri chiziq) va
energiya (nuqtali chiziq) ko‘chishi.
-------V
V
---------V
V
Konsumentlar
(II  tartibli)
Konsumentlar
(I  tartibli)
Produtsentlar
Quyosh
Mineral  moddalar
-----------------------V
V
---------- -------------
V
V
X
X
V
Redutsentlar
X

---

57
5)  konsumentlar  yoki  fagotroflar  (yebto‘ymaslar)  —  getero-
trof organizmlar (asosan, boshqa organizmlar yoki organik mod-
dalar qoldiqlari bilan oziqlanadigan hayvonlar);
6) redutsentlar yoki saprotroflar (o‘laksaxo‘rlar) — geterotrof
organizmlar  (asosan,  nobud  bo‘lgan  organik  moddalarning  par-
chalanish yo‘li bilan energiya oluvchi bakteriyalar va zamburug‘lar
bo‘lib, ular produtsentlarga mineral moddalar ajratib beradi).
Yerda  produtsent  organizmlar  —  asosan,
yashil o‘simliklar tomonidan yiliga 100 mlrd tonna
miqdorda  organik  moddalar  —  mahsulotlar
ishlab chiqiladi va taxminan shuncha miqdor-
dagi modda o‘simliklarning nafas olishi natija-
sida karbonat angidrid va suvga aylanishi lozim. Biroq, bu nisban
noaniq,  sababi  shundaki,  o‘tgan  geologik  davrlarda,  xususan,
bundan 300 mln yil oldin organik moddalar ortiqcha paydo bo‘l-
gan va ko‘mir cho‘kindi jinsining to‘planishida o‘z ifodasini top-
gan. Insoniyat hozirda shu energetika xomashyosidan foydalanadi.
O‘sha davrda kislorod va karbonat angidrid nisbatidagi muvo-
zanat karbonat angidrid tomoniga siljigan va hosil bo‘layotgan or-
ganik moddalarning bir qismi nafas olishga sarflanmagan hamda
taqsimlanmagan,  natijada  organik  moddalar  ortiqchaligi  paydo
bo‘lgan va cho‘kindi qatlamlarda saqlangan. Bundan taxminan
100 mln yil oldin muvozanat nisbatining kislorod miqdori ortishi
tomonga siljishi evolutsiya va hayotning oliy shakllari paydo bo‘-
lishini mumkin qilgan. Yerda fotosintezga o‘xshash nafas olish va
parchalanish jarayonlarisiz hayotning imkoni bo‘lmas edi.
Nafas  olish  —  oksidlanish  jarayoni  bo‘lib,  bunda  organizm
o‘ziga kislorodni qabul qiladi va o‘zidan karbonat angidrid, suv
va moddalar almashinuvining ba’zi mahsulotlarini chiqaradi.
U  o‘simlik,  hayvon  va  odam  organizmining  hayot  faoliyatini
energiya bilan ta’minlovchi asosiy jarayon hisoblanadi. Demak,
nafas olish — organik moddalarning avtotrof to‘planishini de-
yarli baravarlashtiruvchi geterotrof jarayon. Aerob va anaerob na-
fas olish hamda bijg‘ish farqlanadi.
Aerob  nafas  olish  —  fotosintezga  teskari  jarayon  bo‘lib,  ok-
sidlovchi, gazsimon kislorod vodorodni birlashtiradi. Anaerob na-
Tabiatda
nafas olish va
parchalanish

---