Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish: organizm va muhit

Экологик маскан. Биоценозда организмларнинг ўзаро муносабати


Ekologik maskan (makon) – turning tabiat-da, asosan, biotsenozda egallagan o‘rni bo‘lib, uning uyushma makonida tutgan mavqeini, baja-radigan ishini va hayotning abiotik shart-sha-roitlariga munosabatini belgilaydi.
SHuni ta’kidlash joizki, ekologik maskan – bu nafaqat organizm egallagan tabiiy makon, balki uning uyushmada egallagan o‘rni hamdir. YU. Odum (1975) ekologik maskanni organizmning o‘zi mansub bo‘lgan turlar tizimidagi «hunari», uning yashash joyini turning «manzili» sifatida ifodali tasavvur etgan.

4.9-расм. Уч ўлчамли
экологик маскан модели
ўқлар – айрим омиллар, масалан,
F₁ – сувнинг ҳарорати; F₂ – сувнинг шўрлиги; F₃ –сувдаги кислород
Ekologik maskanni bilish tur qa­erda, qanday va nima bilan oziq-la­nadi, u kimning o‘ljasi yoki qaer-da, qanday ko‘payadi va dam oladi, de-gan savollarga javob topish imko-nini beradi. G. Xat­chinson tomoni-dan ekologik maskan modeli taklif etilgan (4.9-rasm).
Ekologik maskanni uning chega-rasida ma’lum bir tur istagancha uzoq yashashi mumkin bo‘lgan muhit omillarining o‘zaro uyg‘un birika-digan joyi – ko‘p o‘lchamli makon sifatida tasavvur qilish mumkin: bu makon o‘lchamlari turning me’yorida hayot kechirishi uchun zurur bo‘l-gan barcha omillarga mos keladi. Masalan, quruqlik o‘sim­liklarining hayoti uchun harorat va nam­likning muayyan birikmasi etarli bo‘lib, bu holda ikki o‘lchamli maskan haqida gap ketadi. Den­­giz hayvonlari uchun haroratdan tashqari yana kamida ikki omil – sho‘r­­lik va kislorod miq-dori za­rurki, bu holda uch o‘l­chamli mas­kan haqida gap ke­tadi (4.9-rasm).
Ekologik maskan – turlarning raqobat makoni. Unda yashayotgan tur yoki populyasiya o‘zaro raqobat kurashiga bardosh berishi kerak. Raqo-bat – ikki organizm o‘rtasida bir xil ekologik maskan va yashash vositalari uchun kechadigan salbiy o‘zaro ta’sirlar bo‘lib, bu biotsenoz hayotining asosidir.