Ekologiya və Ətraf müHİTİn mühafiZƏSİ uot 624. 131. 1

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il 

 

 

22 

mühitlə  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  torpaq 

yuyulub  həll  olunur,  bünövrə  torpaqlarının 

saxlayıcı-daşıyıcı  xüsusiyyəti  zəifləyir  və 

nəticədə qurğuların əlavə çökməsi baş verir. 

Qrunt  sularına  qarışan  tullantı  suları  beton 

və metallara qarşı dağıdıcı təsiri artırır, özül-

lərin və digər yeraltı hissələrin, boru kəmər-

lərinin, armaturların korroziyaya uğramasına 

səbəb olur. Bu isə çox vaxt obyektlərin inşa-

sı və tikilmiş obyektlərin sonradan istismarı 

zamanı  təhlükəli  vəziyyətlər  törətməsi  ilə 

nəticələnir.  Belə  vəziyyət,  adətən  torpağın 

üst  qatının  çökməsində,  sürüşmə,  karst-suf-

foziya  proseslərinin  meydana  çıxmasında, 

ərazinin su basmasında özünü göstərir və öz 

növbəsində binaların, qurğuların, yolların və 

yeraltı  şəbəkələrin  ümumi  dayanıqlığı  və 

möhkəmliyi dərəcəsinə təsir edir. 

Hidrotexniki  qurğuların  layihələndiril-

məsinə  mütəlif  ətraf-mühit  amilləri  təsir 

edir. Ekoloji tarazlıq yaratmaq üçün müxtə-

lif su anbarlarının inşası baş tutur və həmçi-

nin hidrotexniki qurğuları layihələndirib, in-

şa  etmək  üçün  təbiətə  müəyyən  dərəcədə 

müdaxilə olunur. Layihənin həm ətraf ərazi-

lər, həm də bütün ölkəyə yararlı olması üçün 

mütəxəssislər  bütün  təyin  olunmuş  nor-

malara  riayət  etməli,  su  ehtiyyatlarının  qo-

runması  üçün  tədbirlər  planları  hazırlama-

lıdırlar. 

 

Ədəbiyyat 

 

1.

 

Алиев Р.О. Гидротехническое и мелио-

ративное  строительство  в  условиях 

предгорных равнин: (На примере Азе-

рбайджана)  \Азерб.гос.  ин-т  по  проек-

тированию водохоз. обьектов. Москва: 

Стройиздат, 1991, 172 с. 

2.

 

Рассказов  Л.Н.,  Орехов  В.Г.,  Анискин 

Н.А.  Гидротехнические  сооружения. 

Часть 1. Учебник для вузов. - Москва: 

Издательство  Ассоциации  строитель-

ных вузов, 2008, 576 с. 

 

 

 

Mustafayeva F.V. 

 

The influence of projects and buildings of 

modernhydro technical installations on 

environment 

 

Key words: hydro technical structures, 

urban, 

microclimate, 

water 

junction, 

projects, industrial objects.  

The  building  of  hydro  technical  stru-

ctures  made  a  various  influence  on  envi-

ronment.  And  the  main  factor  which  makes 

influence  to  the  building  of  hydro  technical 

installations is the nature. Later the installa-

tions  satisfy  physical,  economical,  social 

needs  of  the  people  and  their  city  planning 

and  landscape  projects  completes  the  com-

position. 

 

Мустафаева Ф.В. 

 

Влияние проектирования и постройки  

современных Гидротехнических со-

оружений на окружающую среду 

 

Ключевые  слова:

 

гидротехнические 

сооружения, город, микроклимат, гидро-

узел,  проектирование,  промышленные 

объекты. 

Постройка гидротехнических соору-

жений  обширно  влияет  на  окружаю  сре-

ду.  Факторы,  влияющие  на  создание  об-

разцов  гидротехнических  сооружений, 

cуществующих вокруг, в первую обосно-

вываться  на  окружающую  среду.  Позже, 

он  завершает

 

физические,  финансовые, 

социальные  и  экономические  потребнос-

ти  людей

 

и

 

завершает  ландшафт,  градо-

строительное  решения,  целую  планиро-

вочную композицию. 

 

 

Məqaləyə AzMİU-nun “Dizayn” 

kafedrasının professoru N.C.Abdullayeva  

rəy vermişdir 

---

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il 

 

 

23 

UOT 711.4 

V.R. MƏMMƏDOV  

 

Rəssamlıq Akademiyasının  

 

QƏDIM AZƏRBAYCAN ŞƏHƏRLƏRININ PLAN QURULUŞUNU  

TƏYIN EDƏN TƏBII AMILLƏR 

 

Açar  sözlər:  regional,  təbii  faktorlar, 

memarlıq  obyektləri,  meşələr,  relyef,  tarixi 

şəhərlər. 

Şəhərsalma sənəti Azərbaycanda qədim 

dövrdən  inkişaf  etmişdir.  Bu  sənətin  məz-

mununda müəyyən funksional və sosial məq-

səd daşıyan insan məskənlərinin davamiyyə-

tli təşkili və onlar üçün yararlı yaşayış şərai-

tinin  yaradılması  idi.  Bu  üzdən  insanlar  şə-

hər  yeri  seçdikdə  ilk  növbədə  onun  əhalisi-

nin müdafiəsini təmin etmək məqsədilə qala 

divarları  çəkdirir,  su  mənbələrində  daha  ba-

carıqla və hərtərəfli istifadə etməsinə çalışır-

dı. Qeyd edək ki, coğrafi mövqeyin seçilmə-

sində  dağ  döşlərinin  rolu  böyük  idi,  çünki 

bir çox hallarda onlar sıx meşəliklərlə əhatə 

olunur,  bu  isə  təbii  şəkildə  mühafiəni  təmin 

edirdi. Qeyd edək ki, insanlar seçdikləri əra-

zilərin  planlaşma  quruluşundan  çox  təbii 

amillərə üstünlük verirdilər, çünki nəticə eti-

barı  ilə  su  (çay,  göl,  dəniz)  dərin  yarğan, 

kəskin  relyef  onların  daxili  strukturlarını 

formalaşdırırdı.  Beləki,  onlar  təbiətin  şərait 

tələblərinə  uyğunlaşaraq  differensial  forma-

lar alırdı (xətti, kompakt, parçalanmış və da-

ğınıq  struktur),  sonralar  bu  təbii  amillərlə 

süni  yaradılmış  amillərdə  öz  təsirini  göstər-

məyə başladı. Beləki, yeraltı sərvətin üzə çı-

xarılması  və  rasional  istifadə  edilməsi  nəti-

cəsində  iri  istehsal  kompleksləri  yaradılma-

ğa başlandı. 

Bunlara  sübut  Azərbaycanın  qədim  şə-

hərləri Qəbələ, Bərdə, Ərdəbil, Şəmkir, Bey-

ləqan,  Gəncə  hərləridir.  Sonrakı  dövrlərdə 

Bakı,  Şamaxı,  Təbriz,  Naxçıvan  şəhərləridə 

paytaxt statusuna yüksələrək bu quruluş for-

malarını təsdiqlədilər. Bu halda su mənbəyi, 

təbii-meşəlik  və  relyef,  qədim  şəhərlərin 

qruluşunda  mühüm  yer  tuturdu.  Məsələn, 

Qəbələ  kimi  möhtəşəm  bir  qala  şəhəri  coş-

qun dağ çayının sahilində qurulmuşdu. Bey-

ləqan, Ərdəbil şəhərlərinin də ətrafında çox-

saylı  çeşmə-bulaqlar  mövcud  idi  ki,  onlar 

şəhərlərin su təchizatını təmin edirdi. Şəmkir 

şəhəri  ilə  öz  mənbəyini  dağlar  şəlaləsindən 

götürən  Şəmkir  çayın  ətəklərində  davamiy-

yətlli məskənini bərqərar etmişdi. Gəncə şə-

hərini  bölməklə  onun  parçalanmış  struktur 

vermişdi. Lakin  bu çaylar tək içməli su  təc-

hizatı  üçün  deyil  onların  əhalisinin  kənd  tə-

sərrüfat  ərazilərinin  mənimsənilməsinə  də 

təsir  göstərirdi  və  şəhərin  ərzaq  tələbatları-

nın ödənilməsinə kömək edirdi.  

 

 

 

Əgər  müqayisəli  təhlil  kimi  şəhərlərlə 

yanaşı  dağ  zirvəsində  yerləşən  qədim  məs-

kən  yerlərini,  qala  və  şəhərləri  nümunə  gö-

türsək, onda görərik ki, bu qalaların çox kəs-

kin relyef yüksəkliklərində tikilsələr də müt-

ləq  aşağı  ərazilərdən  keçən  çaylarla  əlaqəli 

olub.  Məsələn, Qirdiman, Sadun, Xaraba və 

Lahıc qalası  da  Qirdiman çay ilə  sıx  əlaqəli 

olmuşlar.  Təbii  amillərə  həm  də  dağlar  aid-

dir. Bəzən hətta şəhərin adını dağ silsiləsi ilə 

qoşa tutur və onlara bir müdafiə vasitəsi  ki-

mi baxırdılar. Bu baxımdan çaylar üzərində 

keçən  körpülərdə  şəhər  planında  müəyyən 

---