Elektronika mühazirələr

3.5.3. Bipolyar tranzistorun əsas parametrləri və iş 
rejimləri. 
Tranzistoru
xarakterizə edən əsas parametrlər baza və emitter cərəyanlarına görə gücləndirmə
əmsallarıdır. Baza cərəyanına görə gücləndirmə əmsalı , halında, kollektor
cərəyanı artımının baza cərəyanı artımına olan nisbəti kimi, emitter cərəyanına
görə gücləndirmə əmsalı isə, halında, kollektor cərəyanı artımının emitter
cərəyanı artımına olan nisbəti kimi təyin edilir:
, . (3.6)
(3.5) ifadəsini nəzərə alsaq, bu iki əmsal arasında aşağıdakı əlaqələri yazmaq
olar:
. (3.7)
Müasir tranzistorlar üçün və daha çox, qiymətlərini alır. 
Tranzistorun dövrələrindən axan cərəyanlar onun elektrodlarına verilən
gərginliklərdən asılıdırlar. Sabit gərginliklərdə bu asılılıqlar tranzistorun statik çıxış
xarakteristikaları adlanır: (şəkil 3.17,a).
Baza cərəyanı isə eyni zamanda baza-emitter və kollektor-emitter
potensiallarının funksiyasıdır. Bu asılılıqlar, halında, tranzistorun giriş və ya baza
xarakteristikaları adlanır: (şəkil 3.17,b).
Downloaded by Mehman Mammadov ([e-mail])
lOMoARcPSD|30503707

---

P-n keçidinə verilən gərginliyin işarəsindən (polyarlığından) asılı olaraq
tranzistorun aşağıdakı iş rejimləri mövcuddur:
Aktiv (normal) rejim
– emitter keçidinə düzünə, kollektor keçidinə əksinə
gərginlik verilir. Tranzistor ancaq bu rejimdə effektiv idarə oluna bilir və emitter
cərəyanının böyük güclənmə əmsalını təmin edir.
Doyma rejimi
(ikiqat injeksiya) - hər iki keçid açıqdır, yəni hər iki keçid
düzünə gərginlik altında olur və tranzistordan böyük kollektor cərəyanı axır.
Kəsmə rejimi
(bağlı rejim) - hər iki keçid bağlıdır və tranzistordan ancaq
kiçik istilik cərəyanı axır.
İnvers rejim
– kollektor keçidinə düzünə, emitter keçidinə isə əksinə
gərginlik verilir. Bu rejim emitter cərəyanının güclənmə əmsalının çox kiçik
xarakterizə olunur və bu səbəbdən təcrübədə nadir hallarda istifadə edilir. 
Tranzistorun çıxışına yük müqaviməti qoşub, girişinə d dəyişən siqnal
verərək onun işinə dinamik rejimdə baxaq. 
Tranzistor dəyişən cərəyan dövrəsinə, eyni zamanda sabit cərəyana görə
(girişə nəzərən) əsasən üç üsulla qoşula bilər. Bu qoşulmalar ümumi emitterli
(ÜE), ümumi bazalı (ÜB) və ümumi kollektorlu (ÜK) qoşulmalar adlanır. Şəkil
3.18 - də n-p-n tipli tranzistorun qoşulma sxemləri göstərilmişdir. Sxemlərin hər
birində elektrodlardan biri giriş və çıxış dövrələri üçün dəyişən cərəyana görə
ümumi olur.
Ümumi bazalı qoşulma halında (şəkil 3.18, a) giriş cərəyanı emitter
cərəyanıdır, çıxış cərəyanı isə kollektor cərəyanıdır. Bu qoşulmada giriş siqnalı
emitter-baza dövrəsinə verilir, çıxış siqnalı isə kollektor –baza dövrəsindən
götürülür.
Belə kaskadın giriş müqaviməti kiçik (10 Om), çıxış müqaviməti isə
a) b)
Şəkil 3.17. Tranzistorların çıxış (a) və giriş (b) statik volt-amper
xarakteristikaları ailəsi.
Downloaded by Mehman Mammadov ([e-mail])
lOMoARcPSD|30503707

---

böyük (100 kOm) olur
. Belə sxemlərdə cərəyana görə güclənmə olmur, gərginliyə
görə güclənmə maksimum alınır. Gərginliyə və gücə görə güclənmə yüzlərlə dəfə
olur. Təhriflər nisbətən az olur. Digər sxemlərlə müqayisədə temperatur
dəyişmələrində stabilliyi yüksəkdir. Giriş və çıxış siqnalları arasında faza
sürüşməsi olmur. Kaskadın giriş müqaviməti kiçik olduğundan, bu sxemdən az
istifadə olunur.
Şəkil 3.18. Bipolyar tranzistorun qoşulma sxemləri
.
Ümumi emitterli qoşulma halında (şəkil 3.18, b) giriş cərəyanı baza
cərəyanıdır, çıxış cərəyanı isə kollektor cərəyanıdır. Bu qoşulmada həm gərginliyə,
həm də cərəyana görə güclənmə almaq olur. Bu sxemdə gücə görə güclənmə min
dəfələrlə olur. Temperatur dəyişmələrində stabilliyi aşağı olduğundan mənfi əks
rabitə tətbiq olunur, bu isə güclənməni zəiflədir. Giriş və çıxış siqnalları arasında
faza sürüşməsi olduğundan belə sxem bəzən faza invers kaskad adlanır.
Ümumi kollektorlu qoşulma halında (şəkil 3.18, c) giriş cərəyanı baza
cərəyanıdır, çıxış cərəyanı isə emitter cərəyanıdır. 
Bu qoşulmada giriş baza-kollektor aralığı, çıxış isə kollektor-emitter aralığı
olur. Yük müqaviməti emitter dövrəsinə qoşulur. ÜK üzrə qoşulmuş sxemin
cərəyana görə gücləndirmə əmsalı böyük, gərginliyə görə gücləndirmə əmsalı
vahidə yaxın olur. Bu sxem böyük giriş və kiçik çıxış müqavimətinə malik olur.
Sxemin giriş və çıxış gərginlikləri arasında faza sürüşməsi olmur. Burada siqnallar
Downloaded by Mehman Mammadov ([e-mail])
lOMoARcPSD|30503707

---

təhrif olunmur və emitter dövrəsindən götürülən çıxış siqnalı formaca giriş
siqnalını təkrarlayır. Odur ki, bu kaskad, bəzən emitter təkrarlayıcısı adlanır.
Tranzistoru bu cür qoşulmuş kaskadlara xətti dördqütblü kimi baxmaq olar.
Odur ki, harmonik dəyişən siqnallar halında bu kaskadlar üçün h – parametrli
tənliklər sistemini yazmaq olar. h - parametrlər işçi nöqtə ətrafında təyin olunan
gərginlik və cərəyanın xüsusi törəmələri olub, dördqütblünün çıxışı yüksüz, girişi
isə qısa qapanma rejimlərində hesablanan əmsallardır. Bu əmsallar tranzistorun
dövrəyə daxil edilməsi sxemindən asılıdır. ÜE üzrə qoşulmuş kaskadın ekvivalent
sxemi şəkil 3.19, a-da göstərilmişdir. ÜE üzrə qoşulmuş tranzistorun zəif siqnal
halında əvəzləmə sxemi şəkil 3.19, b-də göstərilmişdir. 
a) b)
Şəkil 3.19. ÜE üzrə qoşulma halında tranzistorun 
a) ekvivalent və b) əvəzləmə sxemləri.
Bu cür əvəzləmə halında ÜE üzrə qoşulmuş kaskad üçün h - parametrlər
sistemi 
(3.8)
kimi yazıla bilər. Burada - çıxışda qısa qapanma halında tranzistorun giriş
müqaviməti, - yüksüz rejimdə gərginliyə görə əks rabitə əmsalı (gərginliyə görə
güclənmə əmsalının tərs qiyməti), - tranzistorun çıxışda qısa qapanma halında
emitter cərəyanının ötürmə əmsalı, - çıxış müqavimətinin tərs qiymətidir, yəni
çıxış keçiriciliyidir. Bu əmsallar
;
; (3.9)
Downloaded by Mehman Mammadov ([e-mail])
lOMoARcPSD|30503707

---

ifadələri ilə təyin edilirlər.