Елементляр кимйасы

Fiziki xassələri. Karbon qazı CO₂ – rəngsiz, iysiz, havadan 1,5 dəfə ağır qazdır. Ona görə də onu bir qabdan digər qaba tökmək olar. Otaq temperaturunda 69 atm. təzyiqdə mayeləşir. Suda yaxşı həll olur. Maye CO₂ buxarlandıqda, o dərəcədə çox istilik udulur ki, mayenin bir hissəsi qarabənzər kütləyə – «quru buza» çevrilir. «Quru buz» adlanan CO₂ soyuducu vasitə kimi tətbiq olunur.
CO₂ yanmır, yanmaya və tənəffüsə kömək etmir. Yanan şam onda sönür, insan və canlılar CO₂ –nin artıq qatılığında boğulur.
CO₂ –nin atmosferdə miqdarının artması tənəffüsü, ürək-damar və sinir sisteminə zərərli təsir göstərir. Havada CO₂–nin miqdarı 3% olduqda insanda tənqənəfəslik müşahidə olunur, 10%-dan çox olduqda, insan huşunu itirir və ölümlə nəticələnir, 20%-dən çox olduqda isə ani iflicə səbəb olur. Kosmik gəmidə CO₂ –nin maksimum miqdarı 0,5% -dən çox olmamalıdır. Kosmik gəmilərdə və sualtı qayıqlarda CO₂ –ni udmaq üçün qələvilərdən istifadə olunur. Məsələn, amerikan kosmik gəmilərin içərisində LiOH olan patronlardan istifadə olunur:



Kimyəvi xassələri: Karbon (IV) oksid turşu oksidi olduğu üçün turşu oksidlərinin daxil olduqları bütün reaksiyalara daxil olur:

1. 
   CO₂ – suda həll olaraq zəif turşu karbonat turşusu əmələ gətirir, bu zaman məhlulda aşağıdakı tarazlıq yaranır:
   

H₂O + CO₂ ⇄ H₂CO₃ ⇄ H⁺ + HCO₃ ⇄ 2H⁺ + CO₃^2-

Burada tarazlıq güclü surətdə sola yönəlir.

2. 
   CO₂ əsasi oksidlərlə qarşılıqlı təsirdə olur:
   

3. 
   Qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə olur. CO₂ –nin miqdarından asılı olaraq karbonatlar və ya hidrokarbonatlar alınır:
   

(CO₂ çox olduqda)


(CO₂ az olduqda)

4. 
   Közərmiş kömür üzərindən CO₂ keçirdikdə CO əmələ gəlir.
   

5. 
   Alışan maqnezium lenti CO₂ mühitində yanır:
   

Sonuncu iki reaksiya CO₂ –nin oksidləşdiricilik xassəsini gös­tərir.

6. 
   Yüksək temperatur və təzyiqdə karbon dioksidin ammonyakla qarşılıqlı təsirindən karbamid alınır.
   

O
C O₂ + 2NH₃ ⇄ H₂N – C
ONH₄
NH₂
CO + H₂O
NH₂
karbamid

Bu üsul 1870-ci ildə Bazarov tərəfindən kəşf edilmişdir. Karbamid (CO(NH₂)₂) və ya sidik cövhəri azot qübrəsi kimi, həmçinin plastik kütlələrin və dərman maddələrinin alınmasında istifadə olunur.

7. 
   Bitkilər karbon qazını udur, təbii katalizatorların (fermentlərin) və günəş şüalarının təsirindən su ilə reaksiyaya daxil olaraq, karbohidratlar əmələ gətirir. Bu proses fotosintez adlanır:
   

qlükoza


Tətbiqi. Karbon qazından sodanın, qazlı içkilərin, karbamidin, yuyucu vasitələrin, dərman preparatlarının alınmasında «quru buz» kimi ərzaq məhsullarının saxlanmasında, suyun qazlaşdırılmasında və yanğının söndürülməsində tətbiq olunur. Yanğınsöndürən cihazlarda CO₂, NaHCO₃ ilə qatı H₂SO₄ arasında gedən kimyəvi reaksiya nəticəsində əmələ gəlir.