Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

231 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
GÜLNARƏ QƏNBƏROVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:726 
İSLAM TARİXİNDƏ TƏRBİYYƏ VƏ TƏHSİL OCAQLARI-MƏDRƏSƏLƏR 
 
Açar sözlər: İslam tarixi, Mədrəsə, Səcuklu dövrü, Osmanlı dövrü, məscid 
Key Words: Islamic history, Madrasah, Seljuk period, Ottoman period, mosque 
Ключевые слова: Исламская история, Медресе, Cельджуков период, Османский 
период, Мечеть
 
 
           İslam  tarixində  tərbiyyə  və  təhsil  ocaqlarının  ümumi  adı  olan  mədrəsə,  lüğətdə  bir  mətni 
anlamaq,  oxumaq,  bir  mətni  öyrənmək  və  əzbərləmək  mənasını  verən  (dirâse  kökündən)  məkan 
adıdır.  (1,  s.323).  Mədrəsənin  fərqli  istiqamətləri  ilə  bir  çox  tərifi  vardır.  Bu  təriflərdən  bəziləri 
aşağıdakılardır:
 
Mədrəsə  sözü,  “İslam  ölkələrində,  ənənəvi  üsullarla  icra  edilən  təhsil  ocağı”  mənasında 
istifadə  edilmişdir.  Mədrəsələr  ümumiyyətlə,  Subyan  məktəbi  məzunlarının  tərbiyə  edildiyi  təhsil 
müəssisəsidir (2, s. 3). Mədrəsə; Ərəbcə dərs oxunacaq yeri ilə birlikdə tələbənin içində oturub dərs 
oxuduğu bina mənasına da gəlir (3, s. 436). 
XI  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  Anadoluya  yerləşən  Türk  Cəmiyyətlərinin,  əvvəllər  bu 
torpaqlar  üzərində  məskun  olan  digər  xalqlarla  uzlaşabilmə,  eyni  zaman-  da  öz  insanını  da  öyrədib 
məhsuldar bir hala çevirərək güclü bir dövlət  olmağın yollarını axtarmaq məcburiyyəti var idi. Şübhəsiz 
ki,  bunu  təmin  etmənin  ən  kəsə  yolu  isə  təhsil  müəssisələrindən  keçirdi.  Bu  düşüncələrlə  xoşbəxt  və 
müvəffəqiyyətli  bir  gələcəyə  istiqamətli  səylər  içində  olan  öndər  şəxsiyyətlərin,  başlanğıcda 
məskunlaşma  yerləri  ətrafındakı  yüksək  və  kimsəsiz  yerlərdə  qurduqları  təkkə  və  zaviyələrlə  bu 
istiqamətdəki  fəaliyyətlərinə  başlayan  əcdadımızın,  ardınca  Anadoluda  inşa  etdirdiyini  bildiyimiz  ən 
köhnə  mədrəsə,  təməlindəki  bir  kitabədə  H.589/M.1193  tarixli  Kayseridəki  bir  mədrəsədir.  Bununla 
birlikdə,  Anadoluda  ilk  inşa  edilən  mədrəsənin  bu  mədrəsə  olduğunu  söyləyə  bilmərik.  Nizamiyyə 
mədrəsələrinin  davamı  şəklində  daha  əvvəllər  Anadolunun  şərq  və  cənub-şərq  istiqamətindəki 
əhəmiyyətli şəhərlərdə birdən çox mədrəsənin olduğu bildirilmişdir (4, s. 679). 
İlk Osmanlı mədrəsəsi xüsusundakı ümumi qənaət, H.731-732/M. 1330-1331 ilində İznikdə 
inşa edilən və müəllimliyə Davud-i Kayserinin gətirilmiş olduğu mədrəsədir. Tevarih-i Ali-i Osman 
və  Şekəiku'n-Numəniye  kimi  tarixi  mənbələrdə  Orxan  Bəyin  İznikdə  inşa  etdirmiş  olduğu 
mədrəsənin  Osmanlı  dövlətində    inşa  edilən  ilk mədrəsə  olduğunun  qeyd  edilməsinə  baxmayaraq, 
(5,  s.  27),  Arif  Bəyi  bu  mövzuda  fərqli  bir  görüşə  sövq  edən  xüsusun  İzmitə  fəthi  mövzusunda 
qaynaqlarda  yer  alan  fərqli  tarixlər  olduğu  deyilə  bilər.  İznikdəki  mədrəsədən  başqa,  Osmanlılar, 
digər şəhərlərdə də mədrəsələr inşa etmişlər. Belə ki, Orxan Qazi Bursanın fəthinin ardınca, sürətlə 
abadlıq fəaliyyətlərinə başlamış, bu vaxt qurduğu bir çox sosial-mədəni müəssisələrə iki mədrəsəni 
də  əlavə  edərək  şəhərin  elm  və  mədəniyyət  həyatına  canlılıq  qazandırmış.  Mədrəsələrin  ilkini 
Hisarda, digərini isə Orhan Məscidinin yanında inşa etdirmişdir (5, s.15). 
İznik,  Bursa və Ədirnədən başqa digər Osmanlı şəhərlərində də mədrəsələr inşa edilmişdi. 
Bunlardan  Tiryəkdə  Umur  bəy  mədrəsəsi,  Alaşehirdə  Yıldırım  mədrəsəsi,  Amasiyada  I.Bəyazid, 
Çelebi Mehmed və II. Murad mədrəsəsi, Yörgüç Paşa Mədrəsəsi, Balıkəsirdə Yıldırım mədrəsəsi, 
Bergamada  II.  Murad  zamanında  inşa  edilmiş  Natiq  Paşa  və  Umur  bəy  mədrəsələri,  Boluda 
Yıldırım mədrəsəsi, Çorumda II. Murad mədrəsəsi, Dimetokada Oruc Paşa mədrəsəsi, Filibede II. 
Murad  dövründə  Rumeli  Bəylərbəyi  olan  Qula  Şahin  Paşa  tərəfindən  inşa  etdirilən  mədrəsə  ilə 
ayrıca Gelibolu, İstip, Kütahya, Malkara, Merzifon, Milas, Mudurnu, Sapanca, Tire, Tokat, Skopye,  

---

232 
 
Yenişehir  (Bursa)  və  Yenişehr-i  Fenar  (Larissa)  dakı  mədrəsələr  sayıla  bilər.  (6,  s.  12,  s. 
410-413; 7, s.22-23). 
İslam tarixində ilk inşa edilən mədrəsələrdən bəziləri bunlardır: 
1. 349-960-ci il tarixdə Əbul-Vəlid Həsən b. Məhəmməd Əməvilərin Nişaburda inşa etdirdiyi 
mədrəsə; 
2. 354-965-ci ildən əvvəl İbn Hibban Teyminin Nişaburda inşa etdirdiyi mədrəsə;  
3. 402-1011-ci ildən əvvəl Nişaburda inşa edilən Əs-Saidinin mədrəsəsi; 
4. 405-1014-ci ildən əvvəl Nişaburda  inşa edilən Əbu Osman Sabuni mədrəsəsi;  
5.  405-1015-ci ildən əvvəl Nişaburda  inşa edilən İbn Furek mədrəsəsi;  
6.  450-1058-ci ildən əvvəl Buşihte inşa edilən İbn Gadıret Əsədi mədrəsəsi (8,s.31). 
 
Gül  də  yuxarıdakı  altı  mədrəsənin  içində  yerləşdiyi    on  dörd  mədrəsəni  qeyd  etmişdir. 
Mədrəsələr sırasıyla belədir:  
 1.349-960-ci  illər  Əbul-Vəlid  Həsən  b.  Məhəmməd  əl-Ümevinin  Nişaburda  inşa  etdirdiyi 
mədrəsə; 
 2. Nişaburda Şafi Fəqihi əs-Saig ən-Neysaburi (ö. 349-960) üçün inşa etdirilən özəl məktəb: 
Bu, fiqh, kəlam, hədis, təfsir, Quran və digər İslami elmlərin oxudulduğu ilk müstəqil mədrəsədədir  
(9, s.10).  
3. Nişaburda 353-965-ci illərdən əvvəl İbn Hibban ət-Teymînin inşa etdirdiyi mədrəsə;  
4.Əbu Xatim əl-Bustnin (ö. 353-965) özəl mədrəsəsi;  
5. Əbu Əli əl-Hüseyni (ö. 392-1002) nin hədis məktəbi. Bu mektəbin 1000 şagirdi var idi.  
6.402-1011-ci ildən əvvəl Nişaburda inşa edilən əs-Saidiyye mədrəsəsi. 
 7.405-1014-ci illərdən əvvəl Nişaburda inşa edilən Əbu Osman əs-Sabuni mədrəsəsi; 
8.405-1015-ci ildən əvvəl Nişaburda inşa edilən İbn Furek mədrəsəsi; 
9.  Nişaburda  Beyhakiyye  mədrəsəsi:  Şafi  Fəqihi  Əbu  Bəkr  əl-Beyhəqi  441-1050-ci  illərdə 
inşa etdirdiyi mədrəsə;  
10.  Qəznəli  Mahmud  (389-421,  999-1030)  un  Gaznede,  qardaşı  Nasir  Sebüktekin  (ö.  424-
1033) Nişaburda 437-1046-cı illərdə inşa etdirdiyi mədrəsə; 
11. Toğrul Bəyin (428-55, 1037-63) Nişaburda 437-1046-ci illərdə inşa  etdirdiyi mədrəsə;  
12. Buşihdə 450-1058-ci ildən əvvəl inşa edilən İbn Gadiret əl-Əsədi mədrəsəsi;  
13. Tabəran və Bağdadda açılan mədrəsələr: Bunlarda  daha çox  fiqh (İslam Hüququ) tədris 
edilirdi.  
14.Nişapurda Əbu Əli əl-Hüseyni və Əbul-Noyabr əl-Qureyşi (ö.464-1072) tərəfindən açılan 
təhsil müəssisələridir (9, s.10-11). 
Həqiqətən,  bir  elm  ocağı  olaraq  mədrəsələrin  geniş  mənada  dövlət  əli  ilə  qurulub 
təşkilatlanması  və  vəqif  yoluyla  təhsilin  pulsuz  olması  Səlcuqluların  xidmətidir  (10,  s.48). 
Səlcuqlular  tərəfindən  Bağdadda  fəaliyyətə  başlayan  Nizamiyyə  mədrəsələrində  (459-1065)  bu 
mədrəsələrin  bir  bənzəri  olan  Mərv,  Herat,  İsfahan,  Bəlx,  Bəsrə,  Mosul,  Amuli,  Təberistan  kimi 
şəhərlərdə  də    inşa  edilən  mədrəsələrlə  davam  etdirilmişdir  (11,s.150).  İlk  olaraq  IX-  X  əsrlərdə 
Buxara,  Nişapur,  Xorasan  kimi  İslam  dünyasının  Şərq  bölgələrində  ortaya  çıxan  mədrəsələrin, 
buradan  Bağdad,  Suriya,  Misir,  Tunis  və  Endülüs  kimi  digər  İslam  ölkələrinə    yayıldığı  görünür. 
Anadoluda  isə  mədrəsələr  ilk  dəfə  XI-XII  əsrlərdə  Səlcuqlular  və  Bəylikler  dövründə,  Suriya  və 
Bağdad mədrəsəsi nümunə götürülərək müxtəlif yerlərdə inşa edilmişdir (12,s.24). Bu məlumatlar, 
mədrəsənin hər İslam ölkəsində fərqli şərtlər altında meydana gəldiyini, ilk mədrəsələrin Türküstan 
və Xorasanda qurulduqdan sonra digər İslam ölkələrinə də yayıldığını göstərir (13, s.11-12) 
Mədrəsə  Anadoludan  kənarda  ortaya  çıxmış  bir  təhsil  müəssisədir.  Bunlar,  başlanğıcdan  etibarən 
özünəməxsus bir plan şemasına sahib olan strukturlardır. Anadoluda, türklər tərəfindən inşa edilmiş 
ilk mədrəsə nümunələri XII əsrin ortalarına aiddir. Bu tarixdən, Osmanlıların son dövrlərinə qədər 
Anadolunun ən kiçik məskunlaşma vahidlərində belə mədrəsələr inşa edilmiş və bunların fəaliyyəti 
bir vəqf vasitəsi  ilə qaydaya salınmışdır.  Anadoluda, istər   Osmanlıdan qabaqkı  dövrdə, istərsə də 
Osmanlı  dövründə  inşa  edilmiş  bu  mədrəsələrdən  çox  azı  günümüzə  olduğu  kimi  gəlib    çata 
bilmişdir (14,s.1). 
Mədrəsələr  İslam  aləmində  tərbiyyə  və  təhsil  ocağıdır.  Mədrəsə,  Osmanlı  dövlətinin  yüksək 

---