Elmi ƏSƏRLƏR, 2018, №1 (90) nakhchivan state university. Scientific works, 2018, №1 (90)
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 108 - maraqlı məlumat verilir: O, bir-bir əsərlərini göstərib həvəslə uşaqlara izahat verirdi və arabir gülümsəyib deyirdi: "Əl vurmaq olmaz, olmaz əl vurmaq". Mən həmişə üzü tutqun, qaşları çatılmış olan rəssamı birinci dəfə gülümsəyən gördüm. [²] Uşaqlar, yeniyetmələr rəssamın sərgilərinə tamaşa edər, naturadan şəkil çəkərkən başına toplaşar, məharətinə heyran-heyran baxaraq zövq alardılar. Belə əyani rəsm vərdişləri sənət həvəskarları üçün canlı ibrət və təcrübə məşğələlərinə çevrilirdi. Təsadüfi deyildir ki, Naxçıvanda sonralar rəssam kimi tanınmış Hüseyn Əliyev, Adil Qazıyev, Şamil Qazıyev, Əyyub Hüseynov, Bağır Maratlı kimi gənclər Bəhruz Kəngərlini özlərinin ilk müəllimi sayır, yüksək qiymətləndirir- dilər. Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığı ilə Azərbaycan rəssamlığında orta əsr miniatürü və XVIII- XIX əsrlərin divar təsvirləri üçün səciyyəvi olan şərti dekorativlikdən realist təsvir metoduna keçid başlanmışdır. XIX əsr rəssamlığında meydana çıxan yeni üslub xüsusiyyətləri, realist tendensiyalar öz inkişafını Bəhruz Kəgərlinin yaradıcılığında tapmışdır. M.Nəvvabla sanki Şərqi ülkgüləriylə yaşayan sırf orta əsrlər rəssamlığımız bitir. Kəngərli ilə Şərq-Qərb vəhdətli yeni Azərbaycan rəssamlığı başlanır. Bəhruz Kəngərli yaradıcılığı ilə həmdə vacib tarixi keçidin körpüsünə çevrilmişdi.[³] Bəhruz Kəngərli Azərbaycan boyakarlığında realizmin əsasını qoymuş, onu yeni ictimai məzmun, yeni janr, yeni təsvir metodu və ifadə vasitələri ilə zənginləşdirmişdir. Ümumiyyətlə, Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığını xronoloji baxımdan iki mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələyə hələ tələbəlik illərində karandaş, kömür, sulu və yağlı boyalarla işlədiyi əsərlər daxildir. Onlar 1911-1913-cü illərdə kağız üzərində karandaşla çəkilmiş müxtəlif ölçülü işlər yaradıcılığının birinci dövrünə aid edilir. İkinci mərhələdə, yəni rəssam təhsilini başa vurduqdan sonra yaratdığı əsərlərində eyni mövzulara toxunmuş olsa da, onları daha peşəkar səviyyədə dərinləşdirmiş, yaşadığı bütün acılı- şirinli hissləri, doğma torpağına vurğunluğunu, milli ənənəyə bağlılığını yaratdığı obrazların simasında, geyimində, etnoqrafik zənginliyində biruzə vermişdir. O, bütün günlərini Naxçıvanın ətraf kəndlərin mənzərəli yerlərində keçirərək diqqətini cəlb edən qədim memarlıq abidələrinin, dağ və yaşıl düzənliklərin görünüşünü təsvir edirdi. O, demək olarki əsərlərinin çoxunu öz müşahidələri əsasında çəkirdi. Naxçıvanın özünəməxsus koloriti, qarlı dağları, geniş düzənlikləri rəssamın ustalıqla yaratdığı əsərlərinin əsas mövzusunu təşkil edirdi. Onun “ Dağın zirvəsi”, “İlandağ ay işığında”, “ Naxçıvanda şəlalə”, “Yamxana kəndinə yol” və s. əsərləri Naxçıvan təbiətinin gözəlliklərini özündə əks etdirir. Kəngərli insanın, təbiətin gözəlliyini, boyaların ahəngliyini, hava-işıq effektlərinin təravətini tam və dolğun şəkildə ifadə edən realizm metoduna, xüsusilə impressionizm üslubuna meyl göstərirdi. Rəssamın bir sıra mənzərələrində, o cümlədən günün müxtəlif çağlarında fırçaya alınan "İlanlı dağ" mənzərələrində impressionizm sənət cərəyanının əks-sədası aydın duyulur. Bəhruz Kəngərlinin mənzərə əsərlərindən danışarkən “ Naxçıvan yadigarı” albomunu qeyd etmək vacibdir. Hamısı eyni ölçülü, karton üzərinə səliqə ilə yapışdırılmış bu albomda Naxçıvanın təbiət mənzərələri, memarlıq abidələrinin təsvirləri, ümumiləşdirilmiş bədii tiplər verilmişdir. Bu albomda “Araz”, “ İlanlı dağ”, “Ədilağa gölü”, “ Şəlalə”, “ Atababa kümbəzi”, “ Nuhun qəbri” kimi əsərləri toplanmışdır. [ 4 ] O zaman maarif, mədəniyyət ocaqlarının təşəkkülü sahəsində ilk addımlar atan Naxçıvanın mədəni həyatına Bəhruz Kəngərlinin məhsuldar fəaliyyəti faydalı təsir göstərirdi. Rəssam rəssamlıq sənətini təbliğ etmək üçün əhəmiyyətli yollar axtarır, "Naxçıvan yadigarı" albomunu yerli əhali arasında yayılmasına səy göstərir, sənətsevərlər arasında maraqlı söhbətlər aparırdı. [5] Naxçıvanın tarixi-etnoqrafık abidələrini, milli tipajları, geyimləri, yerli mühitin əlamətdar atributlarını əks etdirən "Naxçıvan yadigarı" adlı olduqca maraqlı rəsm albomu hal-hazırda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində mühafizə edilir. Bəhruz Kəngərli ancaq təbiət mənzərələri çəkməklə kifayətlənmir, çoxlu portret, natürmort və s. əsərlər üzərində də işləyirdi. Rəssamın bədii irsində mənzərədən sonrakı əsas yeri portret janrı tutur. Azərbaycan incəsənətində Kəngərliyə qədər şərtilik və dekorotivlikdən tamamilə azad, müasir formalı, əsl mənada realist xarakter daşıyan portret əsərləri olmamışdır. O, əsərlərini daha çox naturadan çəkirdi. - 109 - Bəhruz Kəngərlinin portret əsərləri bədii forması, obrazların həlli yaradıcılıq metodu və ifadə tərzinə görə əsl realist xarakter daşıyır. Realist portret sənətinin əsas xüsusiyyətlərini hərtərəfli öyrənmiş Bəhruz Kəngərli portreti bədii obraz səviyyəsinə qaldırmağa müvəffəq olmuşdur. O, portret əsərlərinin böyük əksəriyyətini 1918-1921-ci illərdə çəkmişdir.[ 6 ] Kəngərlinin müasirləri, Naxçıvanın ziyalıları ona özlərinin portretlərini çəkməyə sifariş verərdilər. O, naturadan portret çəkməklə yanaşı bəzən qazanc məqsədilə fotodan portretləri böyütməklə də məşğul olar- dı. Rəssamın əmisi oğlu Hüseyn ağa Kəngərlinskinin, babası Murtuz ağanın, əmisi Rzanın, müəllimi Mirzə Məhəmməd Zamanbəyovun, Əsədağa Sultanovun portretləri bu qəbildəndir. Kəngərlinin kiçik ölçüdə çəkilmiş portretlərinin əksəriyyəti sulu boya ilə icra olunmuşdur. Canlı müşahidələrin izi ilə fırçaya alınmış həmin rəsmlər sadə və sərbəst kompozisiyasına görə çox vaxt etüd səviyyəsindədir. Hiss olunur ki, sevimli peşəsindən ayrılmaq bilməyən rəssam hər yerdə diqqətini cəlb edən şəxsləri ani və ötəri rəsmlərində canlandırmağı xoşlayırmış. Bunların böyük hissəsi 1911-13-cü illərdə sulu boya, karandaş, kömür və qara tuşla işlənmiş albomda toplanmışdır. "Kişi portreti", "Qadın portreti" adları altında təkrar-təkrar işlənən belə rəsmlər milli tipajın rəngarəngliyini müşahidə etmək niyyəti ilə yaranırdı. Rəssamın portret yaradıcılığında uşaq portretləri əsas yer tutur. Onların ümumi sayı otuza yaxındır. Sulu boya ilə çəkilmiş bir əsər istisna olmaqla, demək olar ki, qalanları zamanında “ Yatmış uşaq” təsviri kimi səciyyələndiriliblər. Rəssam bu əsərlərində daha çox bacı və qardaşlarını çəkib. Portret janrının bir qolu olan avtoportret janrında da ilk dəfə özünü sınayan rəssam da Bəhruz Kəngərli olmuşdur. Bu mövzuya öz yaradıcılıqları boyu demək olar ki, bütün rəssamlar müraciət etmişdilər. Avtoportret janrında çəkilmiş bir neçə əsərində rəssam özünü ömrünün müxtəlif vaxtlarında təsvir etmişdir. Bəhruz Kəngərlinin əsərlərinin çoxunun kiçik həcmdə olması maraq doğurur. Rəssamın yaşadığı dövrdə kağız və rəsm ləvazimatlarının qıtlığı mövcud idi. Bununla yanaşı bitmiş bir fikiri məhdud sahə üzərində yerləşdirmək xüsusi bacarıq və istedad tələb edirdi. Yaradıcılığının ilk dövrünə aid bəzi kompozisiyalarda Kəngərli Ə.Əzimzadənin mənsub olduğu tənqidi realizm yolu ilə gedərək, xalq həyatından alınmış ayrı-ayrı səhnələri təsvir edirdi. Sulu boya ilə çəkilmiş “Elçilik” və “Toy” kimi məişət səhnələrini təsvir edən kompozisiyalar bu cəhətdən çox xarakterikdir.[ 7 ] “Naxçıvan toyu” əsəri Bəhruz bəy Kəngərlinin yaradıcılığında çoxfüqurlu yeganə kompozisiya olmaqla bərabər həm də sulu boya ilə işlənmiş ən böyük əsəridir. Tabloda yer almış fiqurların əsasən qadın və qızlardan ibarət olması əsərin qız toyuna həsr olunduğunu göstərir. Onlar Şərq üçlüyünün – kaman və qoşa nağaranın müşayiəti ilə qaval çalıb oxuyan müğənninin sehirli səsinə qulaq asır və orada şövqlə rəqs edən qadına əl çalırlar. Eyni zamanda təkcə bədii dəyərlərinə görə deyil, tabloda təsvir olunan qadın, uşaq və kişi fiqurlarının üzərlərindəki milli geyimləri, yerə döşənmiş xalça və kilimləri, taxçalardakı məişət əşyalarının və digər avadanlıqlarının zənginliyi ilə də, tədqiqatçıların diqqətini cəlb edən etnoqrafik əsər kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bəhruz bəyin bu əsərini digərlərindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də, burada təsvir olunan insan fiqurlarının digər əsərlərə nisbətən daha çox və dinamik pozalarda olmasıdır. Rəssam adətən əsərlərində bir və ya iki insan obrazı təsvir etsə də, “ Naxçıvan Toyu ” əsərində kompazisiya yaratmaq istedadını göstərmişdir. Rəssamın “ Elçilik” əsəri qədim zamanlardan bəri xalqımızın etnoqrafik adətlərinə aid olan “ qız istəmə” yə həsr olunmuşdur. Kompozisiyada təsvir olunmuş milli geyimli qadınlar xalça üzərində bardaş qurub çay süfrəsi ətrafında söhbət edirlər. Bəhruz Kəngərli el adətimizə sadiq qalaraq şirin çayın qarışdırılması və qızın “hə” sinin alındığını göstərə bilmişdir. Əsərin əsas obrazlarından olan elçilənən qız üçüncü planda, mətbəxdə evə açılan qapının arasında təsvir edilib. “ Elçilik ” kompozisiyasında rəssam sünilikdən uzaq səmimi bir mühit canlandıra bilmişdir. [ 8 ] Bəhruz Kəngərlinin ən dəyərli əsərlərindən biri də kətan üzərində yağlı boya ilə işlənmiş “Möminə Xatun türbəsi” əsəridir. Rəssam Atabəy dövlətinin hökmdarı Şəmsəddin Eldənizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun şərəfinə tikilmiş bu abidəni dəfələrlə öz əsərlərinin də təsvir etmişdir. Dünyada qadının, ananın şərəfinə tikilmiş ilk abidə olaraq Möminə Xatun Türbəsinin ecazkarlığını qabartmaq üçün rəssam əsəri çox incəliklə işləmişdir. Bu əsər Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|