Elmi ƏSƏRLƏR, 2018, №1 (90) nakhchivan state university. Scientific works, 2018, №1 (90)
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 126 - edirmiş. Bu daşların qalib döyüşçünün qəbri üstündə düzülməsi ayinindən sonra, həmin daşların sahibləri, yəni məğlub edilmiş düşmənlər, axirət dünyasında dünyasında əbədi olaraq heykəlin sahibinə–qalib döyüşçüyə qul kimi xidmət etməli imişlər. Belə bir dini ayin daha sonrakı dövrdə, VII-IX əsrlərdə şərqi türklərin yaşadığı Mərkəzi Asiyada geniş miqyasda yayılmışdı. İlk orta əsrlərə aid edilən daş bəzəklərindən danışarkən 1948-ci ildə Mingəçevirdə aparılan qazıntı işləri zamanı bir dini məbədin qalıqları arasında abidəni xüsusi qeyd etməliyik. Arxeoloqlarımız tərəfindən V-VI əsrlərə aid edilən bu abidə bizim üçün xüsusilə maraqlıdır, çünki onun üzərində olan ornamental kompozisiyaya sonralar el sənətimizin bir çox növlərində rast gəlirik. Qədim dövrlərdən ata xüsusi mülkiyyət rəmzi kimi baxılır və həm bu dünyada, həm də axirət dünyasında özlərinin sadiq xidmətçisi hesab edilirdi. Bunun nəticəsidir ki, ilk orta əsrlərdə qəbir daşlarında at fiqurlarına rast gəlinir. “Göründüyü kimi Şərqi türk tayfaları VII əsrdə atları da meyidlərlə bir qəbirdə basdırırdılar ki, öz sahiblərinin axirət dünyasına aparsınlar. Oğuz türkləri isə X əsrin əvvəllərində ölüləri “cənnətə” aparsın deyə düzəltmə at fiqurlarını qəbirin üstündə yerləşdirirdilər” [7, 105]. Bundan əlavə daş oyma işlərində qabartma səpkisindən yonulmuş yan üz tərəfində dik uzanan bir bitki ətrafında simmetrik səpkidə qurulmuş iki tovuz quşu fiquru təsvirinə də rast gəlinir. Tovuz quşlarının hər ikisinin boyunlarından elə bil havada yellənən uzun baftalar asılmışdır. Bu detala xüsusi fikir vermək lazımdır, çünki alimlərin fikrincə ilk orta əsrlərdə bu baftalar simvolik məna kəsb edərək, onun daşıyan quş və heyvanın müqəddəs olduğunu bildirirdi. Tovuz quşunun keçmişdə müqəddəs sayılması, onun od və günəş ilahəsinin rəmzi olması haqqında çox maraqlı məlumatlar vardır. Hələ VII-VIII əsrlərdə Mərkəzi Asiyada yaşayan türk xaqanlarının qəbulunda olmuş əcnəbi səyyahlar onların bu quşu müqəddəs sayaraq ona sitayiş etdiklərini bildirmişlər. Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin bu mövzuda fikri də maraqlıdır. “Nizami “İsgəndərnamə” poemasında Nüşabənin Bərdədəki sarayını təsvir edərkən bir neçə dəfə ipək parçalar üzərində salınmış tovuz quşları rəsmlərindən danışaraq onların türk xalqları arasında müqəddəs sayıldığını bildirir. Təsvir etdiyimiz abidədəki tovuz quşları arasında uzanan bitki də bu nöqteyi-nəzərdən diqqəti cəlb edir” [4]. Araşdırmalar göstərir ki, insanlar uzaq keçmişdə kainatın varlığını təmsil edən “su, od, torpaq və hava”, kimi dörd təbii ünsürün məhsulu olan bitkiyə sitayiş etmişlər. Zaman dəyişdikcə bu, hər dövrün öz indeoloji və estetik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müxtəlif forma və şəkillərdə olmuşdur. Məlum olduğu kimi keçmiş zamanlarda “Müqəddəs ağacı” palıd, zeytun, əncir, sərv ağacı, bəzən isə hətta adi çiçək və ya yarpaq da təmsil etmişdir. Bitki müqəddəs xarakter daşıdığı üçün dekorativ-tətbiqi sənət növləri üzərindəki kompozisiyalarda həmişə diqqət mərkəzində olduğu. Bitki ətrafında simmetrik şəkildə verilən quş, heyvan, insan fiqurları isə adətə görə müxtəlif cinslərdən (erkək, dişi) olmalı idi. Bundan başqa günəş təsviri də daş üzərində təsvir olunmuş ornamentlərdə geniş yer tutur. “Lənkəran ilə Lerik arasında Babugil adlı köhnə qəbiristanlıqdakı qəbirlərin üstündəki daşlarda çevrə içərisində günəşin təsviri qazılmışdır” [6, 58]. XI-XIII yüzilliklərdə Azərbaycanda daş üzərində oyma sənəti dekorativ-tətbiqi sənətin geniş yayılmış sahələrindən idi. Azərbaycanda daş üzərini bəzəmək, onlarda kəsmə, oyma, cızma üsulu ilə naxışlar açıb, insan, heyvan və başqa təsvirləri həkk etmək bu dövrdə dekorativ-tətbiqi sənətin geniş sahələri kimi diqqəti cəlb edir. Bu əsrlərdə daş bəzəkləinə əsasən memarlıq abidələrində və məzar daşlarında təsadüf olunur. Həmin daş bəzəklərinin bədii xüsusiyyətlərinə diqqət yetirsək, onların həndəsi, nəbati, insan, heyvan, hətta süjet xarakterli mövzularla icra edildiyini görərik. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, oyma işlərinin tərtibatında müxtəlif yazılardan, onların bədii xüsusiyyətlərindən və dövrlərindən asılı olaraq istifadə edilirdi. Əgər XI-XII yüzillikdə biz həndəsi və stilzə edilmiş nəbati ornametlərlə bəzədilmiş oyma işlərində bu bəzəklərə bənzər kufi yazılara rast gəliriksə, XIII və sonrakı yüzilliklərdə real səpkidə oyulmuş nəbati ornamentlər arasında gül- çiçək rəsmini andıran bədii nəstəlik xəttini görürük. Həndəsi bəzək ünsürləri tətbiq edilmiş ən ilkin orijinal abidə Bakıda, İçərişəhərdə yerləşən Sınıqqala minarəsidir. 1078-ci il tarixli bu minarənin üçmərtəbəli stalaktitlər vasitəsilə saxlanılan bu - 127 - artırma dördkünc daşlarla hörülmüş, üzəri isə müxtəlif növlü həndəsi naxışlarla oyulmuşdur. Üç, beş, altıkünclü fiqurlar, səkkizguşəli ulduz bu oyma ornament motivlərinin əsas mahiyyətini təşkil edir. Bu abidənin oyma bəzəklərinin maraqlı cəhəti bir də ondan ibarətdir ki, burada onu inşa edən memarın adı –“Əbubəkr oğlu Məhəmməd” yazılmışdır. "Daş üzərində həkk edilmiş həndəsi bəzəklərə sonralar, yəni XIII yüzilliyin memarlıq abidələrində də təsadüf edilir” [3, 65]. Belə ki, memarlıq abidələrindən ilk sırada Gülüstan türbəsinin adını çəkə bilərik. Sənətkar bu onikisəthli abidədə böyük ustalıqla ardıcıl təkrar olunan üç həndəsi ornamentli orjinal kompazisiya yaratmışdır. Burada tətbiq olunan həndəsi ornamentlərin əsasını çoxuclu ulduz və ondan gedən şualar təşkil edir. Bu abidə beş, altı, səkkiz uclu ulduzlara, altı və səkkizbucaqlı quruluşlara təsadüf edirik. Bu həndəsi oymalar öz bədii xüsusiyyət və məzmununa görə kərpicdən tikilmiş Naxçıvandakı Möminə xatun türbəsinin bəzəklərini yada salır. Bu əsrlərdə yaradılmış daş üzərində oyma işlərinin ən böyük və maraqlı səhifəsini nəbati ornament və canlıları təsvir edən rəsmlər təşkil edir. Belə oyma işləri sırasına, ilk növbədə, Bakıda, Bayıl tərəfdə dənizdən tapılmış, elm aləmində “Bayıl daşları“ adını almış qabartmaları daxil etmək lazımdır (şək.2). Şəkil. 2. Bakı.“Bayıl daşları“ “1939-cu ildə Xəzər dənizinin səviyyəsinin yenidən aşağı düşməsi nəticəsində “Bayıl daşları” quruya çıxmış və əsl mənada öyrənilməsi mümkün olmuşdur. “Bayıl daşları”nın ən maraqlı hissəsi su altından çıxarılmış daşlardır. Arxeloqlarımız tərəfindən son 30 il ərzində Xəzərdən çıxarılmış 700-dən çox bu bədii daş hissələri vaxtıilə quruda yerləşən möhtəşəm bir memarlıq abidəsinin bəzəkləri olmuşdur. Tapıntılar içərisində memarın adını və binanın inşa tarixini göstərən daşlar da vardır” (5, 45). Dərin oyma üsulu ilə bəzədilmiş “Bayıl daşları”nın maraqlı cəhəti ondan ibarətdir ki, burada yazılarla birlikdə canlılar təsvir edilmiş çoxlu rəsmlər də vardır. Bu qabartmalarda həkk edilən insan və heyvan fiqurlarını yalnız bədii xarakter daşımayıb, eyni zamanda həkk edilmiş hərflərin bir detalı olaraq praktiki mahiyyət daşımışdır. Doğrudan da, əgər biz bu qabartmalara diqqətlə nəzər yetirsək, real səpkidə işlənmiş pələng, dəvə, at, öküz, quş və insan başı təsvirlərinin kitabənin mətni ilə nə qədər bağlı olduğunu görərik. Kitabələrin yazıları arasında oturaq, ayaq üstə, qaçan vəziyyətdə verilmiş bu təsvirlər onun ayrılmaz bir hissəsini təşkil edir. Kitabələr arasında rast gəlinən insan portretləri öz individual xüsusiyyətlərinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. “Bayıl daşları” üzərində çalışan alimlərimiz son illərdə burada anfas şəklində 12-ə qədər insan başı təsvirli qabartmalar aşkar etmişdir. Onların fikrincə, bu təsvirlər o dövrlərdə tanınmış şəxslərin portretləri olmuşdur. Portret təsvirli qabartmaların birinin üzərində Şirvanşah Fəriburzun adının, gürcü tipinə bənzər başqa bir portretdə isə gürcü sözünün oxunması yuxarıdakı fikrin nə qədər inandırıcı olduğunu göstərir. Təsvirli qabartmalar arasında gürcülərə aid kitabənin olması heç də əbəs deyildir. Məlum olduğuna görə o vaxtlar gürcülərlə Şirvanşahlar arasında qohumluq olmuşdur. Qadın obrazını təsvir edən portret o zaman bəlkə də Şirvanşahların zövcəsi Tamaranı təsvir edirmiş. Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|