Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Elmi rasionallıq haqqında
- Stiven Tulmin
- К.Поппср. Открытое общество и его враги. Т.1. М.. 1992. с.218. 318
- Kvazielm
3.3. Elmi rasionallıq haqqında XX əsrin elm fəlsəfəsində elmi rasionallıq haqqında fikirlər iki istiqamətə bölünür. Birinci istiqamətə elmi rasionallıq nəzəriyyəsini aid etmək olar. Bu nəzəriyyəyə görə elə bir elm nümunəsi yaradılmalıdır ki, onun özünəməxsus mühakimələri təşkil etmək qaydaları, məntiqi, sübut etmək və həqiqətin meyarları (kriteriyaları və s.) olsun. İkinci istiqamətə də elə elmi rasionallıq nəzəriyyəsini aid etmək olar ki, o elmi-tədqiqat işlərinin müəyyən qaydalanna və kriteriyalanna yönəlmiş olsun. Birinci istiqamətin tipik nümunəsi kimi rasional elm haqqında pozitivist təsəvvürləri, ikinci istiqamətin tipik nümunəsi kimi isə Popperin elm fəlsəfəsini göstərmək olar. Məlumdur ki, öz mülahizələrində neopozitivistlər rasional- lıq nümunəsi kimi riyazi fizikanı götürürlər. Onlar hesab edirlər ki, hər bir elmi bilik ideal kimi prinsipcə bu nümunəyə yaxınlaşa bilər və yaxınlaşmalıdır. Müvafiq olaraq elmi düşüncələr o vaxt rasional hesab edilə bilər ki, onlar həm formal məntiqin doğruluq və ciddilik meyarlarına, həm də empirik yoxlama qaydalanna cavab verirlər. Stiven Tulmin (1922-1997) hələ 1950-ci illərin əvvəllərində bu nümunənin mütləqləşdiril- məsi əleyhinə çıxış etmişdi. O, belə bir fikir irəli sürürdü ki, istisnasız olaraq yalnız elm dilinin məntiqi metodlar vasitəsilə təhlilinə əsaslanmaq elm fəlsəfəsini alimlərin real düşüncə üsullarından uzaqlaşdırır. Canlı elmi fəaliyyət əvəzinə belə fəlsəfə reallıqdan uzaq olan model ilə işləyir. L.Vitgenşteynin «dil oyunları» ideyasına əsaslanan strategiyanı Tulmin daha perspektivli hesab edirdi. Elmi nəzəriyyə və qanunlan o, «elmi dil oyunları»nda düşüncə qaydaları kimi nəzərdən keçirirdi. «Elmi oyun»un məqsədi təzahür edən hadisələri izah etməkdən ibarətdir. Eyni zamanda hər hansı «elmi oyun»un bir- birindən asılı olmayan xüsusi düşüncə standartı ola bilər. Tul- minin fikrincə, epistemologiya müxtəlif elmlərdə və hətta eyni elm sahəsində aparılan tədqiqatın müxtəlif situasiyalarında elmi düşüncə standartlarını müqayisə etmək imkanı yaradan nəzəriyyə olmalıdır. 317 K.Popperə görə elmin ideal obrazı onun ictimai ideal fikirləri ilə qınimaz əlaqədədir. Rasionallıq yalnız elmi idrakın zəruri şərti deyil, həm də «açıq cəmiyyət»in əsasını təşkil edir. Belə ki. Böyük Elm «açıq cəmiyyət» üçün ideal nümunə kimi çıxış edir. Popper, elə cəmiyyəti açıq hesab edirdi ki, orada «fərdlər şəxsi qərar qəbul etməyə məcburduD>.*^ Belə cəmiyyətin əksi isə «qapalı cəmiyyət»dir. Burada fərdin «şəxsi rasional cavabdehliyi» sosial yasaqlarla, tabularla, kollektivçilik prinsipləri ilə və inanclarla ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır, bəzən heçə endirilir. «Açıq cəmiyyət»də elmlə məşğul olan hər bir fərd kor-koranə avtoritetlərin fikirlərini və ənənələri əldə rəhbər tutmamalı, «şəxsi qərar» qəbul etməlidir. Lakin hər bir alim qəbul etdiyi qərarların hamısına şəxsən məsuliyyət daşısa da, bu qərarlar nəzarətdə saxlanılır və son həddə qiymətləndirilir. Bu qiymətin xarakteri artıq hər hansı «şəxsi qərar»dan deyil, «alimlərin açıq cəmiyyətində» fəaliyyətdə olan rasional mühakimə qanunlarından asılıdır. «Açıq cəmiyyət» elə qurulub ki, onun demokratik mahiyyəti öz ifadəsini Ağılın Diktaturasında tapır. Popperin həm epistemoloji, həm də sosial idealının mənası məhz bundan ibarətdir. Başqa fikirdə olan böyük alimlər də var. Məsələn, P.Feye- rabend ilk baxışda paradoksal bir fikri əsaslandırmağa çalışırdı ki, metodoloqların çoxunun hesab etdiyi və bizim hamımızın fikirləşdiyimiz kimi elm heç də rasional deyil. O, belə bir sual irəli sürürdü: əgər müasir metodoloji tələblər baxımından elm
pozaraq inkişaf edirsə, onda elm mifdən nə ilə fərqlənir? «Mahiyyətcə heç nə ilə» cavabım verir. Minillər boyu insanlar öz həyatlarında mifə əsaslanmış və olduqca çox şeylərə nail olmuşlar. Bu o deməkdir ki, elmi daha rasional, daha dəqiq etmək cəhdi onu məhv edə bilər. (Bu barədə bir qədər aşağıda yenə də bəhs ediləcək).
3.4. Elmlərin təsnifatı İnsan-fəaliyyət vasitəsi-təbiət sistemində üç hissənin olması elmi idrakda üç istiqamətin ayrılmasını şərtləndirir: humanitar elmlər, texniki elmlər, təbiət elmləri. Bununla yanaşı başqa bölgü prinsipi də mövcuddur: fundamental («təmiz») və tətbiqi elmlər. Əgər «təmiz elmlər» həqiqəti aşkar etmək məqsədi güdürsə, tətbiqi elmlər hər hansı praktiki nəticə almaq istiqamətinə yönəldilir. Lakin bu iki sahə bir-birilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Elmlərin bir sıra qarşılıqlı təsir formaları mövcuddur: 1) iki müxtəlif elm sahəsinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yeni elm meydana gəlir. Məsələn, fizika, kimya, kimyəvi fizika, bio- kimya, geofizika və s.; 2) bir abstrakt (mücərrəd) elm bir sıra başqa elm sahələrinə nüfuz edir. Məsələn, kibernetikanın bioloji, texniki, ictimai elmlərə münasibətdə rolu bu qəbildəndir; 3) müxtəlif tərəflərdən eyni vaxtda eyni predmeti öyrənən bir neçə elmin nəinki birləşməsi, hətta tamamilə qaynayıb qarışması baş verir. Məsələn, molekulyar biologiya - kimyanın, biologiyanın, bioüzvi kimyanın, kibernetikanın, biokibemetikanın sintezindən yaranıb. Göründüyü kimi təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün müəyyən fraqmentləri eyni vaxtda bir çox həm qarışıq, həm də bir-birindən ayrı elmlərin tədqiqat predmeti olur. Məsələn, insanın mahiyyəti probleminin tədqiqində qarşılıqlı əlaqədə olan elmlərin bütöv kompleksi birləşir. Elmi biliklərin sintezi nəzəri elmlərin bütöv kompleksinin məsələn, kibernetikanın, informasiya nəzəriyyəsinin, sistemlərin ümumi nəzəriyyəsinin, nəzəri biologiyanın və b. yaranmasında təzahür edir. Hətta elm haqqında elm - elmşünaslıq kimi sintetik elm sahəsi yaranıb. Yeri gəlmişkən həqiqi elmdən uzaq olan bir sıra «bilik» sahələrinin də qısa təsnifatını verməyə cəhd göstərilir.
edilmiş normalardan kənarda olan elmdir. Lakin elmi normalardan kənarda elm ola bilməz.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|