Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ж. Делез, Ф.Гваттарн. Что такое философия СПб, «Алетейя», 1998, с. 10. Yenə orada, s.13-14. Yenə orada, s.25. 290
- İntuisiya (lat. «intucri» - diqqətlə baxma) heç bir sübut olmadan dərk etmək qabiliyyətinə deyilir. 291
- Т.Парсонс. O структуре социального действия. M., «Академический Проект», 2000. с.47-48. 292
Sonrakı yoxlama prosesində hipoteza təsdiq oluna və həqiqi bilik statusu qazana bilər. Lakin ola bilər ki, bizim fərziyyəmiz səhv olsun və ondan imtina edilsin. Elmi hipoteza adi təxmini bilikdən özünün müəyyən qədər əsaslandırılması ilə fərqlənir. Müasir elmdə hipotezalar hipotetik-deduktiv metodun elementi kimi istifadə edilir. Konsepsiya (lat. «conseptio» - anlama, sistem) əsas fikir, ideya, hər hansı hadisəni başa düşmək və izah etmək üsuludur. XX əsrin axırlarından başlayaraq Qərb fəlsəfəsində daha çox
söz «konsepsiya» və «kateqoriya» terminlərinin hər ikisinə olduqca yaxın anlayışdır. Fransız filosofları Jil Delez və Feliks Qvattari bu anlayışı olduqca geniş mənada işlədir və onun fəlsəfədə rolunu həlledici hesab edirlər. Onlar yazırlar; «...Fəlsəfə konsept formalaşdırmaq, ixtira etmək, düzəltmək sənətidir».^^ «Filosof konsep- tin dostudur və potensial olaraq ondan asılıdır. Bu o deməkdir ki, fəlsəfə sadəcə olaraq konsept formalaşdırmaq, ixtira etmək və ya düzəltmək sənəti deyil, çünki konsept hökmən forma, tapıntı və ya məhsul deyil. Daha dəqiq deyilsə, fəlsəfə konsept
tərkibli, yekcins konsept olmur. «Konsept çoxluq deməkdir, baxmayaraq ki, hər çoxluq konseptual olmur. Yalnız bir tərkibdən ibarət konsept olmur...». «Dekart, Hegel, Feyerbax nəinki eyni konseptdən başlamır, hətta başlanğıc konsepti onlarda eyni deyil. Hər bir konsept minumum ikili, üçlü və s. olur. Həm də bütün tərkiblərə malik olan konsept olmur, çünki belə halda o sadəcə olaraq xaos olar; hətta universalium adlanan da konseptin axırıncı mərhələsi kimi xaosdan ayrılmalıdır...».^'^
formasıdır ki, idrakın bütün başqa formalarını bir bütöv halında birləşdirir və mükəmməl məntiqi sistemə çevirir.
2.2. İdrakın empirik və nəzəri səviyyələri Elmi idrakın iki növü mövcuddur: rasional və empirik idrak. İdrakın empirik növünün tərəfdarlan təbii olaraq təcrübənin əhəmiyyətini ön plana çəkir, təməl elementləri kimi bilavasitə hissi təcrübənin məlumatlarını götürürlər. Bizim bütün biliyimizin öz hissi təcrübəmizdən törəməsi fikri empirizmin (yun. «empeiria» - təcrübə) əsas prinsipini ifadə edir. Bu təlimə görə biz heç vaxt hiss üzvlərinin verdiyi imkandan artıq bilik əldə edə bilmərik. Empirizmin mövqeyi çox sərt çərçivə daxilində yerləşir və buradan xaricə çıxmaq mümkün deyil. Çünki müşahidə edilən şeyin sərhəddini keçmək olmaz. Empirik idrak insanlann hissi-praktiki fəaliyyəti kimi başa düşülən təcrübə ilə bilavasitə bağlıdır. Bu yolla mahiyyət deyil, təzahür dərk edilir. Kant təmiz və empirik idrakı bir-birindən ayırırdı. Hər bir idrak təcrübədən başlayır. Xarici predmetlər bizim hiss üzvlərimizə yalnız təsir göstərir, insanın idrak qabiliyyətini hərəkətə gətirir. Düşüncə alman təsəvvürləri əlaqələndirir, müqayisə edir, təhlil edir, hissi təəssüratı idraka çevirir. Belə idrakı Kant təcrübə adlandırırdı. Onun fikrincə idrak zaman etibarilə təcrübədən əvvəl gələ bilməz. İdrak təcrübədən başlayır. Elmin empirik mərhələsində əsas vəzifə fakt toplamaqdır. Latın dilində «factum» «görülən iş», «baş verən iş» deməkdir. Elmdə «fakt» termini iki mənada işlədilir: 1) fakt real olaraq mövcud olan (və ya mövcud olmuş) hadisə kimi; 2) bu və ya digər konsepsiya kontekstində faktın təsvir edilməsi. Rasionalizm hiss üzvlərinin verdiyi məlumatı məhdud hesab edən, biliyimizin əsas hissəsinin qaynağını ağılda axtaran nəzəriyyədir. Ona görə də biz şeylər haqqında hiss üzvlərinin bacarmadığı və onların verdiyi məlumatdan daha doğru və mükəmməl bilik əldə edirik. Rasional idrakın çox məşhur təmsilçisi Dekart hesab edirdi ki, intuisiyanın®^ köməkliyi ilə doğruluğuna heç bir şübhə yeri İntuisiya (lat. «intucri» - diqqətlə baxma) heç bir sübut olmadan dərk etmək qabiliyyətinə deyilir. 291 qalmayan tamamilə aydın, dəqiq ideyalar üzə çıxarmaq müm- l^ndür. O, «Allahın mövcud olması», «Mənim mövcud olmağım», «Tam hissədən böyükdün> və s. bu kimi ideyalan belə ideyalardan hesab edirdi, çünki onlar ağılın təbii işığı ilə aydm- laşdınlıb. Belə təməl ideyalardan çıxış edərək deduksiyanm köməkliyi ilə biliyin yerdə qalan bütün sistemini qurmaq olar. Nəzəri idrak empirik biliyin verdiyi məlumatlann rasional (əqli) üsullarla araşdırmaq vasitəsilə həyata keçirilir. Bu o demək deyil ki, nəzəriyyə bütün hallarda empirik məlumatlardan çıxış edir. Nəzəriyyə biliyi (həm empirik, həm də rasional) ümumiləşdirir, sistemləşdirir. Nəzəriyyə kateqoriyalar sistemidir. Biliklərin cəmi nəzəriyyə kimi çıxış edir və buna görə də nəzəriyyə mücərrəd (ab- strakt) zehni fəaliyyətin nəticəsi hesab edilir. Empirik idraka münasibətdə isə nəzəriyyə empirik məlumatlara əsaslanan diqqətlə işlənib hazırlanmış baxışlar sistemidir. Nəzəriyyənin tamamilə təcrübədən asılı olması fikri XX əsr Amerika fəlsəfəsində çox geniş yayılmışdır. Bu fikrin tərəfdarları Böyük Britaniyada da az deyil. Bunu nəzərə alaraq bir qədər ətraflı da olsa Amerika filosofu və sosioloqu T.Parsonsun (1902-1978) nəzəriyyə haqqında baxışları üzərində dayanmağı lazım bildik. O, hesab edirdi ki, idrak tamamilə kəmiyyət məsələsidir, bu vaxta qədər müşahidə edilməyənləri müşahidə etmək əsas məsələdir. Bu fikrə uyğun olaraq nəzəriyyə dərk edilən faktlardan ibarət olmalıdır, yəni ümumi nəticələr belə faktların cəmi ilə təsdiq edilməlidir. T.Parsons yazırdı: «Əlbəttə, həqiqi nəzəriyyə faktlara uyğun olmalıdır, lakin buradan elə nəticə çıxmır ki, nəzəriyyədən asılı olmayaraq üzə çıxarılan faktlar nəzəriyyənin necə olmasını müəyyən edir və yaxud nəzəriyyə hansı faktlann açılacağını müəyyən etməlidir və elmi axtarışlar hansı istiqamətdə apanlmalıdır».^’ Bununla yanaşı T.Parsons qətiyyətlə göstərirdi ki, nəzəriyyə mütləq məntiqə əsaslanmalıdır. «Hər bir nəzəri sistem kifayət qədər
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|