intuisiya ilə bağlıdır. Beləliklə, Berqson yaradıcılığın və
ümumiyyətlə mədəniyyətin elitar (seçilmiş) konsepsiyası fikrinə
gəlib çıxır.
Berqsonun fikirləri eyni zamanda praqmatizmə, personaliz-
mə, ekzistensializmə, tarixin fəlsəfəsinə də təsir göstərmişdi.
6.
Ekzistensializm
Ekzistensializm (və yaxud «mövcudluq fəlsəfəsi») XX əsrin
20-ci illərində meydana gəlib. Bu təlimin baniləri böyük alman
fılosoflan Martin Haydegger (1889-1976) və Kari Yaspers
(1883-1969) olmuşlar. Doğrudur, onlann heç biri yalnız ekzi-
stensial fəlsəfə sahəsində çalışmamışlar. Haydeggeri xüsusən
ömrünün sonlannda daha çox fəlsəfi antropologiya və herme-
nevtika məşğul etmişdi. Yaspers isə politologiya, fəlsəfə, tarix,
hüquq, fəlsəfə tarixinə çox fikir vermişdi.
Fransada eksiztensializmin görkəmli təmsilçiləri J.P.Sartr
(1905-1980), A.Kamyü (1913-1960) və Q.Marsel (1889-1973)
olmuşlar.
Ekzistensializmə görə mövcudluğu anlayışlarla ifadə etmək,
ağılla dərk etmək mümkün deyil. Ağılla dərk edilən hər şey
obyektdir (əşyadır), subyekt kimi şüur isə obyektə qarşı durur.
Ekzistensializm müasir sivilizasiyada baş verən böhranı
ağılın və insanlığın böhranı ilə eyniləşdirməyə meyl göstərir və
bu böhranı «dünyanın fəlakəti», «sivilizasiyanın süqutu» kimi
izah edir. İnsan onun nəzarətindən çıxmış hadisələr selinə, ir-
rasional aləmə atılıb. Ekzistensialistlərə görə insan öz iradəsinin
əksinə olaraq ona yad olan mühitə düşüb. İztirab, əzab- əziyyət
bütün formalarda həyatın əsas hissəsini təşkil edir. Qorxu bu
fəlsəfənin təməl anlayışlarından biridir. Dünya ona görə
qorxuludur ki, o gücsüz və ağlasığmazdır. Bununla yanaşı həyat
hətta absurd vəziyyətində də qiymətlidir, insan üçün ona tay heç
nə yoxdur. Lakin bu həyat həmişə ölüm ilə həmsərhəddir.
indi də böyük ekzistensialistlərin bəzilərinin əsas fikirləri
haqqında qısa məlumat verək.
K.Yaspersin fəlsəfəsini «kommunikativ ekzistensializm»
adlandırırlar. Bütün ictimai-tarixi reallığı o, kommunikasiya
(rabitə) prosesi kimi başa düşürdü. Hər bir həqiqət
kommunikativ həqiqət kimi şərh edilir.
Yaspers ekzistensiya haqqında demişdi: «Mən, ekzistensiya
kimi özüm özümə rabitəyəm. Mən sadəcə olaraq varlıq kimi
deyil, özünə münasibətdə olan, elə buna görə də özünün trans-
sendensiyasına münasibətdə olan varlıq kimi mövcudam. Lakin
mən yalnız başqasının daxil ola bilmədiyi varlıqda yaşamıram,
həm də əlaqəyə girə biləcəyim başqa ekzistensiyalar ilə
münasibətdə yaşayıram».
Yaspersə görə bizi bilikdən kənara çıxaran iki sərhəd var:
transsendensiya və ekzistensiya sərhədləri. Biz «sərhəd
situasiyası» ilə toqquşan vaxt həmin iki sərhəddə yanaşırıq.
Bizim şəxsi həyatımızda həmin sərhədlər əzab çəkmək, günah,
ölüm və s. situasiyalar ola bilər; elmi təfəkkürdə isə sərhəd
situasiy- alan paradoks və antinomiyalar ilə təmsil olunur. Elə
buna görə də filosof paradokslar ilə qarşılaşmamaq üçün alim
olmalıdır. Belə təcrübə bizə göstərir ki, bizim empirik «Mən»ə
əsaslanan biliyimiz və hər cür «dünyəvi mövcudluğumuz»
etibarsızdır. Əzab-əziyyət, günah və ölüm bizə öz
ekzistensiyamızı, bizdə olan «Mən»in qərar qəbul etmək
qabiliyyətini açır. Elə buna görə də «Mən» elmi idrak üçün
tükənməz olur. Ona görə yox ki, «Mən» təsvir edilmək üçün
olduqca mürəkkəbdir, ona görə ki, «Mən»in öz-özü ilə nə isə
etməsi üçün müəyyən hədd yoxdur. «Transsendensiya» elmin
ideal kimi qəbul etdiyi vəhdətə çata bilməkdə aciz olduğu üçün
bizə açılır. Elm təmiz elmi metodlar vasitəsilə spesifik
situasiyaları öyrənməklə məhdudlaşır və, Yaspersə görə, heç
vaxt bütövün dərk edilməsinə gətirib çıxarmır.
J.PSattr Dekartın, Hegelin, Husserlin fenomenologiyası-
nm, Haydeggerin ekzistensializminin sintezi əsasında orijinal
К.Яспсрс. Всс.мирная история философии. СПб. «Наука», 2000. с.115.
198
fəlsəfi konsepsiya yaratmışdı. Onun ideyalannın əsas xətti şüur
və varlıq, subyekt və obyekt, azadlıq və zərurət, azadlıq və
özgələşmə arasındakı barışmaz ziddiyyəti müəyyən etmək və
həmçinin onların sintezini və barışması yollarını axtarıb
tapmaqdır.
Sartr özünün əsas fəlsəfi əsəri olan «Varlıq və heçlik»
kitabında yazır: «Məni dünyaya atıblar o demək deyil ki, mən
suda axan taxta kimi düşmən Kainatda unudulmuş və passiv
qalıram, yox, əksinə, bu o deməkdir ki, mən qəflətən özümün
tənha və köməksiz olduğumu görürəm, tam məsuliyyət
daşıdığım dünyaya daxil oluram, həm də heç olmasa, nə qədər
çalışsam da, bir an belə bu məsuliyyətdən azad ola bilmirəm,
çünki mən özümün məsuliyyətdən qaçmaq istəyim üçün
cavabdehəm».'^*
İtaliya fılosofiı Nikolo Abbanyano (1901) Sartr haqqında
demişdir: «...Sartr bizim dövrün axırıncı böyük romantiki olmuş
və ehtiraslı sonsuzluq həvəsi ona güc gəlmişdir. O, Varlıq ilə
Heçlik arasında heç bir vasitə tapmır, çünki bu vasitə yoxdur.
Yalnız toqquşan, harmoniya və rahatlıq axtaran sonlu reallıqlar
arasında birbaşa vasitə mövcuddur. İnsanın ölçüsü ilə
yaranmayan dünya insanı Allah ilə bərabərləşdirməsə onu
dustaq kimi Heçliyə salır».
A,kamyii hesab edirdi ki, insanın Mütləqə doğru can atması
həmişə uğursuzluqla nəticələnir. Ağılın ilk addımı həqiqət ilə
yanlışlığı ayırmaq olsa da, insan sonra inanır ki, o həqiqətə çata
bilməz. Kamyü soruşur: mən nəyi bilirəm? və cavab verir: mən
öz ürəyimin döyüntülərini hiss edirəm və bilirəm ki, o
mövcuddur. Məni əhatə edən əşyaları görürəm və bilirəm ki,
onlar mövcuddur. Mənim biliyim elə bu səviyyədə qurtarır.
Kamyü deyirdi: «...Dünya irrasionallıq ilə doludur. Mən
dünyanın unikal mənasını başa düşmürəm, ona görə də o mənim
üçün hədsiz dərəcədə irrasionaldır».'^®
Kamyü «Sizif haqqında mif» (1942) adlı fəlsəfi əsərində
insanın həyati fəaliyyətinin mənasızlığını özünəməxsus şəkildə
Ж.П.Сартр. Бытие и ничто. с.560.
1Л8
Н.Аббаньяно. Мудрость философии. СПб. «Алетейя». 1998. с. 1.*>9.
А.Камю. Бутующий человек. М., 1990. с.38.
199
Dostları ilə paylaş: |