Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
yəsinin artması üçün imkanlar yaradır. Sənaye istehsalının mənfi təsirinin azaldılmasına daha çox güclü təsir vasitəsi sanitar cəhətdən zərərli olan müəssisələrin şəhər daxilindən kənara çıxanimasıdır. Bu mübarizə üsulu ehtiyatlı yanaşma tələb edir. Təcrübə göstərir ki, müəssisələrin çıxanlrnası nadir hallarda təyin olunmuş müddətdə yerinə yetirilir. Bu da çox vaxt mühüm dərəcədə gözlənilməyən itkilərə gətirir. Qismən ağır yola bir qayda olaraq istehsalın profilinin yenidən təşkilidir. Beləliklə, hər metodun özünün üstünlükləri və çatışmamazhqlan vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, şəhər mühitini yaxşılaşdırmaq üçün konkret yolların seçilməsi müxtəlif metodların uyğunlaşdırılması və sosial-iqtisadi əsaslandırılması prosesidir. Doğru yanaşmanın birliyi ayrı-ayrı komponentlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin planlaşdırılmasmdan şəhərin və ona yaxın ərazilərin ekologiyalaşdırılmasının kompleks proqramlarının işlənib hazırlanmasına keçidlə tamamlanır [133]. Ölkədə şəhərlərin sosial-iqtisadi inkişafının kompleks planlarında mühüm məsələlər birinci növbədə müxtəlif mənşəli sənaye tullantılarının, təki'ar resursların, bərk məişət tullantılarının, həmçinin müxtəlif şəhər tullantılarının anbara yığılması və utilləşdiril- məsi problemlərinin öz əksini hökmən tapmasıdır. Onun həlli şəhərlərdə maddə və enerjinin dövranının intensivləşdirilməsinə, qiymətli şəhər torpaqlarının saxlanması istifadə edilməyən ucuz xammalın hesabına xalq təsərrüfatı effektliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradacaqdır. 6.3. İstehsalın inkişafında şəhər ərazilərindən effektli istifadə edilməsi məsələləri Ekoloji aspektlərin ən mühümlərindən biri şəhər məskənlərinin gələcəkdə inkişafının bilavasitə ərazi (torpaq) resurslarından səmərəli istifadə edilməsi ilə əlaqədardır. Şəhər məskənlərinin ərazisinin həddən artıq böyüməsi, onların nonnal fəaliyyətini olduqca çətinləşdirir, bundan başqa kənd təsərrüfatı, rekreasiya, sanita.r-gi- 347 giyena, meşə təsərrüfatı və digər cəhətdən qiymətli ərazilərin əsassız olaraq götürülməsi tələb olunur. Buna görə də böyük miqdarda sərbəst ərazi resurslarının çatışmamazlığı hiss olunur [104]. Ölkənin şəhərlərində müasir torpaqdan istifadənin təhlili göstərir ki, o, son dərəcə intensiv xarakter daşıyır. Bunda ən çox qeyri- tikinti üçün ayrılmış ərazilərin “günahı” vardır ki, onlar da bütün şəhər ərazisinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Onların inkişafı tez-tez təsadüfi amillərlə müəyyən edilir və tikinti üçün aynimış ərazilərdən fərqli olaraq, onların hələ kifayət qədər dəqiq hazırlanmış metodları və normativləri müəyyən edilməyib. Eyni təbii şəraitdə yerləşən, eyni xalq təsərrüfatı ixtisaslaşması və əhalisinin sayı bərabər olan şəhərlərdə bu ərazilərin ölçüləri yekunda tez-tez mühüm hədd daxilində tərəddüd edir. Bizim gözəyarı hesablamalarımız göstərir ki, ölkə üzrə bütün şəhər məskənlərində qeyri-tikinti üçün ayrılmış ərazilərdə lazımi tədbirlərin təşkilinin sahələrini təqribən 20-30% azaltmaq olar. Azərbaycanda Bakı, Sumqayıt, Şirvan, Mingəçevir və s. şəhərlərdə qeyri-tikinti üçün ayrılmış ərazilər arasında sənaye ərazilərinin xüsusi çəkisi böyükdür. Qeyd etmək lazımdır ki, indi də bir çox ölkələrdə olduğu kimi ölkədə şəhər məskənlərinin böyük hissəsində şəhər əmələ gətirmənin əsasını sənaye təşkil edir. Hazırda bizim ölkəmizdə hər il onlarla yeni sənaye müəssisələri istifadəyə verilir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar yaxın onilliklərdə əlbəttə yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi olduqca fəal həyata keçiriləcəkdir. Hətta müxtəlif fikirlərə görə, o şəhərlərdə ki, yeni sənaye sahələrinin tikintisi qadağan edilmişdir, belə şəhərlərdə əhalinin tələbatını təmin etmək üçün təyin edilmiş ayrı-ayrı müəssisələrin meydana gəlməsi qaçılmaz olacaqdır. Məsələn, Bakıda əhalinin və xalq təsərrüfatının tələbatını təmin etmək üçün Bakının baş planında şəhərdə onlarla yeni sənaye və kommunal anbar müəssisələrinin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur ki, buna təqribən 300 hektara yaxın şəhər ərazisi tələb olunur. Nə qədər ki, sənaye müəssisələrinin və ayrı-ayır qurğulann orta ölçüsü daimi artır, onda sənayenin inkişafında ikili proses müşahidə 348 edilir [99]. Bir tərəfdən əmək məhsuldarlığının artması yaxşıdır ki, istehsal edilən məhsul vahidinə düşən məşğul olanların sayı azalır, amma digər tərəfdən müəssisələrin ən yeni texnika ilə təchizatı, hər məşğul olanların sayma görə istehsal meydançasının genişlənməsini tələb edir. Ayrı-ayrı iri sənaye müəssisələrinin köməkçi is- tehsalsız ərazilərinin böyüklüyü bəzən yüz hektarlar təşkil edir. Hazırda tikinti, metallurgiya və kimya sənaye müəssisələri bir neçə on hektarlarla, hətta jdiz hektarlarla sahəni tuturlar. Məsələn, Gəncədə 1 mln. ton istehsal gücünə malik olan DETAL alüminium kompleksi 74 hektar sahəni tutur. Həmçinin sahəsi 82 hektar olan boksit tullantıları üçün 3-cü şlam hovuzu da vardır. Ümumiyyətlə 1998-ci ildə Gəncədə 159 hektar sahəsi olan 1-ci və 2-ci şlam hovuzları alunit tullantıları üçün istifadə edilirdi. Hazırda alunit şlam hovuzlarında 12 mln 730 min ton alunit tullantısı, boksit şlam hovuzunda 8 mln. 843 min ton boksit tullantısı toplanmışdır. Neft emalı zavodları da böyük əraziyə malikdir, hələ bu zavodların ətrafında sanitar-mühafizə zonaları xeyli əraziyə malik olur. Artıq yuxarıda qeyd etmişdik ki, müxtəlif sənaye sahələrində ərazidən istifadə dərəcəsi müxtəlifdir. Məsələn, neft-kimya sənayesinin müəssisələri sənaye-istehsal heyətinin sayma görə cihazqayırma müəssisələri ilə bərabər olsa da, lakin tutduqları əraziyə görə ondan 20-25 dəfə böyükdür [98]. Lakin təcrübə göstərir ki, müxtəlif şəhərlərdə ərazidən istifadə əmsalı eyni profilli sənaye qovşaqları üzrə bir qayda olaraq 2 dəfədən çox fərqlənir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1990-2000-ci illərdə sənayenin bir çox sahələrində ərazinin tikilmə əmsalı 2-3 dəfə artmaqla orta hesabla 40% təşkil edirdi. Aparılan müşahidələr göstərir ki, xeyli böyük əraziyə m.alik sənaye müəssisələrinin əraziləri kifayət qədər səmərəsiz istifadə edilir. Bundan başqa alçaq mərtəbəli istehsal binalarının xüsusi çəkisi hələ də böyükdür. Bizim ölkəmizdə son vaxtlar yeni sənaye tikintisinə orta hesabla hər milyon manat kapital qoyuluşuna ərazidən 7 hektara yaxın sahə götürülür. Buna görə də bu böyüklüyün azaldılmasına həmişə çalışmaq lazımdır. Müxtəlif gücdə müəssisələr üzrə fərqlənən hər bir sənaye sahələri üçün elmi cə 349 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|