Elmi redaktor: Sakit Hüseynov
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
A nar Həsənli diferensasiya, hakim iyyətə və siyasətə m ünasibətdə fikir ayrılıqlarının, mövqe müxtəlifliyinin fəallaşması ilə xarakterizə olunan divergensiya və suverenləşmədən ibarətdir. Bu meyillərin ideya əsasını isə millətlərin öz müqəddəratlarını təmin etməsini absurd səviyyəyə çatdıran millətçilik ideyası təşkil edir. Müəllifin fikrinə əsasən əgər XX əsr ideologiyaların konflikti əsri idisə, XXI əsr sivilizasiyaların və ya dinlərin qarşıdurması əsrinə çevriləcək. Müasir dövrdə bəşəriyyəti sarsıdacaq xristian və islam sivilizasiyalarının konflikti, “qırmızı təhlükə”nin yerini tədricən “yaşıl təhlükə”nin əvəz edəcəyi barədə elmi mübahisələr artaraq Şərq və Qərb qarşıdurması səviyyəsinə yüksəldilir. Avropa və islam dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətlərinin tarixi ilk baxışda daimi qarşıdurma tarixi kimi görünür. Belə ki, VII-IX əsrlərdə ərəb işğalları və XV-XVII əsrlərdə osmanlı işğalları, XI-XII əsrlərdə səlib yürüşləri və XIX-XX əsrlərdə müsəlman ölkələrinin müstəmləkə istilaları və orta əsrlərdə antik dövlətlər üçün xas olmayan dini müharibələrin başlanması buna bariz misaldır. Müəllifin fikrincə, dünya çox gəncdir və yaradıcı eneıji ilə zəngindir. Əvvəlki əsrlərin tarixi təcrübəsindən bəhrələnən XXI əsr yeni sivilizasiyaların formalaşması üçün geniş imkanlar yaranacağı dövr olacaq. Əsrin əsas inkişaf modeli isə hakimiyyətin qollara bölünm əsinin sürətlənm əsi, regionçuluqla m üşayiət olunan diferensasiya, hakimiyyətə və siyasətə münasibətdə fikir ayrılıqlarının, mövqe müxtəlifliyinin fəallaşması ilə xarakterizə olunan divergensiya və suverenləşmədən ibarətdir. Bu meyillərin ideya əsasını isə millətlərin öz müqəddəratlarını təmin etməsini absurd səviyyəyə çatdıran millətçilik ideyası təşkil edir. Müəllifin fikrinə əsasən əgər XX əsr ideologiyaların konflikti əsri idisə, XXI əsr sivilizasiyaların və ya dinlərin qarşıdurması əsrinə çevriləcək. Müasir dövrdə bəşəriyyəti sarsıdacaq xristian və islam sivilizasiyalarının konflikti, “qırmızı təhlükə”nin yerini tədricən “yaşıl təhlükə”nin əvəz edəcəyi barədə elmi mübahisələr artaraq Şərq və Qərb qarşıdurması səviyyəsinə yüksəldilir. Avropa və islam dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətlərinin tarixi 8 4 -
ilk baxışda daimi qarşıdurma tarixi kimi görünür. Belə ki, VII-IX əsrlərdə ərəb işğalları və XV-XVII əsrlərdə osmanlı işğalları, XI-XII əsrlərdə səlib yürüşləri və XIX-XX əsrlərdə müsəlman ölkələrinin müstəmləkə istilaları və orta əsrlərdə antik dövlətlər üçün xas olmayan dini müharibələrin başlanması buna bariz misaldır. Qeyd edək ki, antik dövlətlər arasında baş verən konfliktlər heç də ona görə baş vermirdi ki, hansısa sivilizasiya Zevs allahını Amon allahından uca tuturdu və ya romalılann Vaaldan xoşu gəlmirdi. Ona görə də Avropa ilə islam dünyası arasında baş verən müharibələri yalnız dini, yaxud sivilizasiyaların fərqi amili ilə bağlamaq düzgün olmazdı. İstər Avropa ölkələrində, istərsə də müsəlman dövlətlərində daxili “dini, yəni bir sivilizasiya daxilində” baş verən müharibələrə çoxlu misal göstərmək olar. Fransa ilə İngiltərə arasında yüzillik müharibə, yaxud Osmanlı imperiyası ilə İran arasında iki yüz illik qarşıdurma, şiələrlə-sünnilər, katoliklərlə-protestantlar arasındakı düşmənçilik və s. faktlar yuxarıda deyilənlərə misaldır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, on üç əsr ərzində Avropa ilə islam dövlətləri arasında heç də həmişə sivilizasiya fərqlərinə görə müharibələr və çəkişmələr olmamışdır. Avropalılarla müsəlmanlar bir-biri ilə diplomatik əlaqələr qurmuş, hərbi ittifaqlar yaratmış, öz dindarlarına qarşı sazişlər bağlamış, geniş ticarət əlaqələri yaratm ışlar. S əfəvilər dövlətinin diplom atik fəaliyyətinin nümunəsində bunu görmək olar f 102]. Dini təəssübkeşlik və bunun sayəsində islam, xristian və yəhudi mədəniyyətlərinin və fəlsəfəsinin qarşılıqlı təsirinin məhsulu kimi yeddi yüz il mövcud olmuş ərəb-islam sivilizasiyasının hökm sürməsi tarixdə unikal hadisədir. Buna bənzər hadisə XII əsrdə kral II Rocerin vaxtında Siciliyada da olmuşdur. Şərqi Aralıq dənizi hövzəsində altı yüz il ərzində səlibçilorin 1204-cü ildə Konstantinopolun işğalınadək “sivilizasiyaların dörd yol ağzı” rolunu Bizans oynamışdır. Məhz burada Rusiyadan, Ərəb ölkələrindən, Hindistandan, Çindən və digər ölkələrdən gələn ticarət yollan kəsişirdi [791. Həmin ticarət yolları həm də Şərqlə Qərb arasında mədəni əlaqələrin genişlənməsində, hər iki -8 5 -
A nar Həsənli sivilizasiyaların yaxınlaşmasında mühüm rol oynamışlar. Avropa vo müsəlman mədəniyyətləri özünəməxsusluqlarını saxlamaq şərtilə bir- biri ilə qarşılıqlı təsirdə formalaşmış, zənginləşmişlər. İngilis tədqiqatçısı E.Bredford yazır: “XX əsr sivilizasiyalarını yalnız Qərbi Avropa sivilizasiyası adlandırmaq Şərqin verdiyi tövhəni təhqir etmək deməkdi” [131]. Onun meydana gəlməsində həm avropalılar, həm afrikalılar, həm asiyalılar, həm farslar, həm də ərəblər iştirak etmişlər. XX əsrin birinci rübündə O, Şpenqler Qərb və Şərq sivilizasiyalarının oxşarlığını qeyd edərək göstərirdi ki, hər iki mədəniyyətin qovuşması vahid dünya mədəniyyətini yaratmışdır [ 125]. Görkəmli ictimai-siyasi xadim Əhməd bəy Ağaoğlu özünün “Üç mədəniyyət” (1927) adlı məqaləsində “mədəniyyətin” bütövlükdə “həyat tərzi” olduğunu vurğulayaraq deyirdi ki, “bəşəriyyətin üç həyat tərzi” yaxud “üç mədəniyyəti” - Budda, Brəhmən, Qərb və yaxud Avropa və İslam mədəniyyətləri mövcuddur. Onun fikrincə, hər bir mədəniyyət növü diqqətlə araşdırılsa, aydın olar ki, bu mədəniyyətlər təməlçilərin yaşayışından, cinsindən, rəngindən, dil və düşüncə müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, çox ümdə cəhətlərə, müştərək xüsusiyyətlərə malikdir [33,26]. Keçmiş Sovetlər məkanında iki sivilizasiyanın - xristian və müsəlman sivilizasiyalarının birgə yaşayışı, bir dövlət daxilində mövcudluğu da tədqiqatçıların diqqətini cəlb edən problemlərdəndir. Həmin illərdə sivilizasiyalar arasında mövcud olan konflikt elementləri necə təzahür edirdi və ya necə gizlədilirdi? SSRİ tarixinin də “bitkin sivilizasiya sisteminin” formalaşması ideyası özünü doğrultmadı. İttifaqa daxil m üxtəlif sivilizasiyalara mənsub respublikaların iqtisadi, m ədəni g ö stəriciləri onları eyni sivilizasiyaya aid etm əyə imkan vermirdi. Sivilizasiyanın qarşıdurması nəzəriyyəsinin tərəfdarları öz mövqelərini çox zaman bununla əsaslandırırlar ki, guya “İslamla demokratiya bir araya sığmır”. Halbuki müsəlman dini fikir müxtəlifliyini və müxtəlif mövqedən qiymətləndirməni təqdir edir ki, bu da demokratiyanın vacib şərtlərindəndir. Doğrudur, müsəlman ölkələrində demokrati 86
yanın təşəkkülü prosesi ləng gedir, lakin bu heç də islam sivilizasiyasının və fəlsəfəsinin təbiətindən deyil, vətəndaş cəmiyyətinin qurulması ilə bağlı çətinliklərdən irəli gəlir. Bir də ki, Qərbi Avropa sivilizasiyasının özündə demokratiyanın bərqərar olması üçün yüz il lazım gəlmişdir. Son əlli il ərzində müsəlman Şərq ölkələrinin mədəni inkişaf prosesinə nəzər salsaq, bu ölkələrdə fəlsəfi fikir sahəsində xeyli tərəqqi əldə edildiyini görmək çətin deyildir. Sivilizasiyalann münaqişəsi konsepsiyasının tərəfdarlarının islama tutduqları bir irad da budur ki, guya bu dinə ekstremizm, terrorist metodlarına rəvac vermək xasdır. Bu elə də güclü dəlil deyildir, heç olmasa ona görə ki, Qərbi Avropa ekstremist təşkilatları, məsələn, İrlandiya respublikası ordusu terrorizmə əl atırlar. Müsəlman ölkələrində həqiqətən də dini-siyasi terrorizm problemi mövcuddur, lakin bunu əsasən təməlçi qruplar həyata keçirirlər, halbuki mötədil islamçılar islahatçı baxışlara üstünlük verir, öz məqsədlərinə siyasi metodlarla çatmağa cəhd göstərir, ekstremizmə və terrorizmə əsas təhlükə mənbəyi kimi yanaşırlar [89]. Hər halda təqdirəlayiq haldır ki, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı özünün 1997-ci ilin dekabrında Tehranda keçirilmiş Zirvə görüşündə Təşkilatın siyasi bəyannaməsində terrorizmin bütün formalarını pisləmək və ona qarşı hər vasitə ilə mübarizə aparmaq haqqında tezis daxil edilmişdir [67]. İslamı fanatizmlə, başqa dinlərə dözməməklə, dini ekstremizm, terrorizm və bu kimi neqativ hallarla bağlamağa çalışan antiislamşünaslann dediklərinin əksinə olaraq İslam sivilizasiyası, onun mənəvi-əxlaqi dəyərləri İslam dininin fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdə milli həmrəyliyin qərarlaşması, dövlətlər arasında əmin-amanlıq şəraitinin yaradılması üçün özünəməxsus, əvəzolunmaz rol oynayır. Ekstremistlərin, radikal dindarların, terrorçuların isə, əslində nə dini, nə də milli mənsubiyyət hissi yoxdur. Ona görə də İslamı terrorizmdə günahlandırmaq İslam mənəviyyatına, İslam əxlaqına böhtan atmaq, onu dünya ictimaiyyətinin gözündən salmağa cəhd etməkdən başqa bir şey deyildir. - 87
Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|