Elmi redaktor: Sakit Hüseynov
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
A nar Həsənli “Mən yer üzündə hər xəlifə (canişin) yaradacağam”, - dedikdə (mələklər): “Biz Sənə şükr etdiyimiz, şəninə təriflər dediyimiz və səni müqəddəs tutduğumuz halda, Sən orada (Yer üzündə) fəsad törədəcək və qan tökəcək bir kəsmi yaratmaq istəyirsən?”- söylədilər. (Allah onlara: (“Mən bildiyim şeyi siz bilmirsiniz!” [48, 2:30] buyurdu. Allaha iman gətirməyənlərə, Allahı və möminləri aldatmaq istəyənlərə Allah deyir: “Yer üzərində (küfr və günah işlədərək, möminləri aldadaraq) fəsad törətməyin” [48,2:11 ]. İslama görə, Allah insanları yer üzərində ədalətli davranmaq, mərhəmət və şəfqət hissini unutmamaq, birinin fikrinin, hüququnun məhdudlaşdırmasma yol verməmək, ulu Tanrı qarşısında bərabər olduqlarını dərk etmək üçün yaratmışdır. Məhz buna görə də islamda insan hüquqlarınm təbiəti cəmiyyətdə insanın yeri və rolu, insan və dövlət münasibətlərinin sivil qaydada tənzimlənməsi, insan hüquqlarının dərəcəsi və məqsəd təyinatı kimi problemləri müasirlik baxımından dərindən dərk etmək üçün “İslam ədalət konsepsiyası”nın mahiyyətini nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğun olardı. Ədalət, hər şeydən əvvəl, ən mühüm mənada əxlaqi kateqoriya olub, həmçinin hüquqi və sosial-siyasi şüur anlayışıdır. Ədalət anlayışı cəmiyyətdə ауп-ауп fərdlərin (sosial-qrupların) praktik rolu ilə onların ictimai vəziyyəti arasında hüquq və təəhhüdləri, əmək və mükafatlandırma, cinayət və cəza, insanların xidmətləri, bunların ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilməsi arasında uyğunluq nisbətini ifadə edir. Bu nisbətin pozulması ədalətsizlik kimi qiymətləndirilir [6,136]. Təbiidir ki, müsəlman ilahiyyatçıları əsrlər boyu ədalət probleminin islami dəyərlər mövqeyindən şərhinə xüsusi əhəmiyyət vermiş və bu gün də verməkdədirlər [44,3-71]. 2011-ci ildə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) zirvə görüşü bunu bir daha sübut etdi. Cəmiyyətin mənəvi həyat sahələri (elm, incəsənət, hüquq, əxlaq, din, mədəniyyət və s.) üç mühüm ünsürdən ibarətdir: mənəvi həyatı tənzimləyən, onun konkret qaydalar çərçivəsində axarını təmin edən normalar və prinsiplər sistemi (hüquqi, əxlaqi, dini, norma və prinsiplər); bu norma və prinsiplərin insanlar tərəfindən dərk - 76
Müasir şəraitdə Azerbaycanda dini-mədəni dəyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri edilməsindən ibarət olan şüur formaları (hüquqi şüur, əxlaqi şüur, dini, siyasi və s. şüur); mövcud normalar və prinsiplər əsasında qurulan münasibətlər sistemi (sosial praktika) və s. Bunlara cəmiyyətdəki əxlaqi, siyasi, hüquqi, dini və s. münasibətlər aiddir. Cəmiyyətin normal inkişafı, onun səviyyəsi və ahəngdarlığı, sosial tarazlığı bu ünsürlərin bir-birinə uyğunluq dərəcəsi ilə ölçülür. İlkin təbii qanunu adət və ya din olan cəmiyyət sonradan dövlətin tərtib etdiyi qanunlarla baş-başa qaldı. Burada ən pis hal isə dövlətin qanunlarının cəmiyyətdəki təbii dəyərlərlə uyğun gəlməməsidir. Lakin qeyd etdiyimiz proses daimi xarakter daşımır. Tezliklə ictimai həyatın pozitiv tərəfləri üzə çıxmağa başlayır. Müasir dünyanın geniş mənada daha bir qaçılmaz ideyası qloballaşmadır. Soyuq müharibənin başa çatması ilə hərəkətə başlayan qloballaşma siyasi, iqtisadi, mədəni həyatın bütün sahələrinə təsir etmək gücünə malik olur. İlk anlarda biz qloballaşmanı yalnız iqtisadi aspektdən dərk edirdiksə, bu gün sosial- siyasi və mədəni həyatın bütün sahələrində bu ideyanın təsirlərini hiss etməkdəyik. Deməli qloballaşma ideyaları etnik münasibətlərdən də yan keçməyə bilməz. Bu baxımdan konfliktli ərazilərdə separatizmin hələ də davam etməsi ziddiyyətli sual doğurur. Əgər qloballaşma daha çox müsbət tendensiyadırsa o zaman, etnik separatizmin davamlılığı baş verməməlidir. Bəşər tarixinin, xüsusilə inqilablar tarixinin dərindən öyrənilməsi açıq-aydın göstərir ki, bütün inqilabi hərəkatların və xalq qiyamlarının ən başlıca səbəbi cəmiyyət həyatında tüğyan edən ədalətsizlik, məzlumların hüquq və ləyaqətinin tapdalanması, azadlığa və ədalətə nail olmaq kimi sosial-siyasi, hüquqi-əxlaqi istiqamətli amillər olmuşdur. Lakin inqilablar və xalq hərəkatları belə bir həqiqəti (istər Qərbdə, istərsə də Şərqdə) də üzə çıxarmışdır ki, onlar əslində müqəddəs məqsədlərinə nail olmamış, bəşər həyatını əzab və iztirablardan qurtara bilməmiş, əksinə, demək olar ki, sosial məyusluq bütöv xalqları yeni-yeni qanlı müharibələrə sövq etmişlər. Məsələ burasındadır ki, artıq özünün təbii inkişaf yolunu itirmiş cəmiyyət tənəzzül və uğursuzluqlarla müşayiət - 77
Anar Həsənli olunur və buna görə də, uzun müddət ədalətli sistem və hamını razı salan ictimai quruluş yarada bilməz. Tərəqqipərvər müsəlman ilahiyyatçısı Seyid Müctəba Rııhni Musəvi Lari yazır ki, cəmiyyətdə hər bir sosial strukturun əsas tələbi ədalətli qanundur. Ədalət qanunu ictimai rifaha uyğun olaraq bütün siniflərin və fərdləriıı hüquqlarına, həmçinin qanunun müxtəlif məcəllələrinin insanın davranışında reallaşmasına təminat yaradır [96,184]. Ədalət bir sosial-əxlaqi dəyər kimi, dünyanın hər bir guşəsində sivilizasiyalı həyat qurmaq üçün ən gərəkli və qanuni tələbatdır. Müsəlman ilahiyyatçılarının fikrincə, hər şeyə qadir Allah dünyanı elə yaradıb ki, onun amallarının həyata keçməsi yalnız ədalətə əsaslanır və heç bir qüvvə də bu əqidəni qəti poza bilməz. Dünyanı idarə edən tarazlıq, bu baxımdan, şeylərin təbiətində əzəldən verilmişdir. Fikir azadlığı və iradə anadangəlmə olduğundan məhz onun vəzifəsi cəmiyyətdə ədaləti bərqərar etməkdir. Maraqlıdır ki, islamın öz təriqətləri arasında sosial ədalət prinsipinə münasibətdə fikir ayrılığı mövcud olmuşdur. Məsələn, hələ Əbu Həmid əl-Qəzali özünün “Batinilərin təliminin naqisliyi” əsərində şiə təriqətlərində ismailliyin ifrat qollarından biri olan batiniliyin islama, onun ədalətli prinsiplərinə zidd olduğunu, dövlətçilik üçün təhlükə təşkil etdiyini xüsusilə iddia etmişdir [75, 6]. Həyatın müəyyən anlarında insan təfəkkürü yönümündə yanılır, qanun və hüquq normalarım unudur, ədalət və xeyirxahlıq normalarına riayət etmir, insan özünün davranışına, demək olar ki, kifayət qədər nəzarəti itirir və başqalarının hüquqlarını pozmuş olur. Buna görə də, bəşəriyyətin görkəmli simaları həmişə hesab etmişlər ki, ədalət insanın ruhuna nüfuz etməli, onun bütün insani keyfiyyətləri, davranış normaları ədalətə söykənməlidir. İnsanlar uğranda mübarizə aparılan ədaləti insanların birgəyaşayışı naminə ictimai həyatın təşkilinin əsas elementi kimi qiymətləndirməyi bacarmalıdırlar. Yuxanda qeyd etdiyimiz S.M.Musəvi Lari göstərir ki, ədalət cəmiyyəti möminlik naminə birləşməkdə həyati mühüm addımdır, “ədalətin gözəlliyindən nurlanmış cəmiyyət həyatda yaşamaq üçün zəruri olan hər şeyi tapır. 7 8 -
onun bütün problemlərini aradan qaldırır” [96, 184]. O, özünün digər monoqrafiyası olan “Qərb sivilizasiyası müsəlmanın gözləri ilə” əsərində islam ın insan hüqu q ların ın m üdafiəsin d ə və gerçəkləşməsində rolunu xüsusi olaraq qeyd edərək göstərir ki, islam dəyərləri şəxsi və ictimai həyatın hər bir hissəsini məhz ədalət əsasında tənzimləyir. [96, 184] Müsəlman əxlaqi hesab edir ki, dünyanın qüdrəti və hökmranlığı Allaha məxsus olduğundan hakimiyyət sahibi olanlar insanlara münasibətdə bir idarə edən və icraçı kimi öz hüquqlarından istifadə edərək bütün bunların Allahın iradəsindən gəldiyini əsasən bilməlidir. Buna görə də, müstəbidlər öz həmvətənlərini, qardaşlarını köləyə çevirən istismarçılar, demək olar ki, qanundan kənarda qalmış olurlar. İslam hər bir insanın özünəhörmət hissinə rəvac verir və hesab edir ki, insana müyəssər olan həqiqi və yeganə bərabərlik Allahın iradəsinə hamının bərabər tabe olmasıdır, bu cür bərabərlik hər kəsə günəş altında öz yerini tapmasına, hərc-mərcliyə və fanatizmə yol verilməsinə təminat yaradır. Müsəlmanlar dünya xalqlarına böyük səmimiyyətlə müraciət edərək deyirlər: “Gəlin, ümumi etiqad ətrafında birləşək. Axı, Allah birdir”. Allaha ibadət ən kamil azadlıqdır, çünki onun qanunları, normaları insanın əsl təbiətinin mahiyyətini əks etdirir, onun saflanmasına kömək edir. Peyğəmbərin Məkkə ətrafında qələbəsindən sonra bir qrup kafir ondan öz bütü və nəsli üçün imtiyazlar istədilər. O isə cavabında dedi: “Allaha minnətdar olun ki, islamın qüdrətli təlimi sayəsində O, sizi nadanlıq günlərinizdən qurtardı, hakimiyyətin məğrurluğu, təkəbbürlüyünü və hərisliyini amansız çılpaqlıqla açdı. Bilin ki, indi Allah qiyaməti qarşısında iki qrup durar: “Allahın nəzərində dəyərli olan möminlər qrupu və xəcalətdən başlan aşağı olan günahkarlar qrupu” [96,184]. Müasir islamşünas alim Məhəmməd Səid hesab edir ki, Məhəmməd peyğəmbərin hicr etməsi də sosial ədalət naminə edilmişdir. Onun fikrincə, peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə hicrətinin də sövqedici motivi kökündə yeni mənəvi məqsəd - 7 9 -
Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|