Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞiinaslıq 
"Demoqrafik qocalma" 60-65 
ya^ götürülür. Demoqrafik qo- 
calıq səviyyəsi qocalıq əmsalı 
göstərici ilə müəyyən edilir. 
Demoqrafik inkişaf prosesləri arasında ən aktual məsələlərdən biri də 
"demoqrafik qocalma" konsepsiyasıdır. Bu konsepsiya dünyanın bütün 
elm mərkəzlərində tədqiqat obyekti kimi ge- 
niş təhlilləri aparılır. Demoqrafik prosesdə 
"qocalma" dedikdə əhalinin yaş tərkibində 
yaşlı adamların xüsusi çəkisinin başqa yaş 
qruplarından olan adamlara nisbətən sürətli 
və dinamik artımı qəbul edilir. Burada insanların nisbi artımından, daha 
doğrusu, xüsusi çəkisinin artmasından gedir. Ən mühüm cəhət isə de- 
moqrafik qocalıq anlayışının xarakteri arasında fərqin olmasıdır. 
Ədəbiyyat mənbələrində ən çox istifadə edilən metod qoca adamların 
bütünlüklə əhali arasında tutduğu xüsusi çəkisindən ibarətdir. 
BMT-nin ekspertlərinin təsnifatına görə, ölkənin bütün əhalisinin tər- 
kibində 65 və yuxarı yaşlı insanların xüsusi çəkisi 4%-dən aşağı olduqda- 
bu gənc, 4-7% təşkil etdikdə qocalıq ərəfəsində olan, 7 və yuxarı faiz təş 
kil etdikdə isə qocalmış əhali hesab edilir. 
Müasir dövrdə inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin tərkibində 65 və yuxa- 
rı yaşda olanların xüsusi çəkisi 14 %-dən çoxdur. Bu kəmiyyət göstərici- 
ləri İtaliya, İsveç, Belçika, Yunanıstanda- 17%, Fransa, Yaponiya, İspa- 
niyada - 16%, Finlandiya, İsveçrə, Avstriya - 15 % təşkil edir. 
Yer kürəsində insanların orta ömür müddəti 66 yaş götürülür; Avro- 
pada - 74, Asiyada-66, Afrikada -52, Şimali Amerikada - 77, Cənubi 
Amerikada- 70 yaş. Dünya üzrə əhalinin hər üç nəfərindən birinin 15, 
hər dörd nəfərindən birinin 65 və yuxarı yaşı vardır. 
 
MƏSKUNLAŞMA VƏ MİQRASİYA İNFORMASİYA 
SİSTEMİ 
İ
 
nsan miqrasiyası- dünyada baş verən siyasi və sosial-iqtisadi dəyişik- 
liyin müəyyən informasiyanın çərçivəsinin nəticəsidir. Bu səbəbdən 
də miqrasiya eyni zamanda özü də müəyyən əhəmiyyətli informasiya çər- 
çivəsini yaradır. Beynəlxalq informasiya strukturuna daxil olan hər bir 
miqrasiya çərçivəsi daha öncəki dəyişikliklərin təsiri nəticəsində yaranır və 
eyni zamanda özündən sonrakı dəyişdiklərin baş verməsinə səbəb olur. Bu 
dəyişiklik insan psixologiyasının təbii miqrasiya özəlliklərindən biridir. 
Ümumiləşdirilmiş  məntiqi  nəticənin  təhlili  və  reallığın  elmi  məzmunu 
göstərir  ki,  insan  miqrasiyası  bəşəriyyətin  təkamülünə  əsaslanan  öz 
qanunauyğunluqlarının təsiri altında yaranır və idarə olunur. 
61 

---

Ağazeynal A.Qurhanzadə 
 
Ən intensiv miqrasiya intensiv 
miqrasiya Qismən intensiv 
miqrasiya 
1 .Afrikadan gətirilən insanlar 
2.
 
Avropanın şimal-qərbindən olan 
emiqrasiya 
3.
 
Priney yarımadasından olan 
emiqrasiya 
4.
 
Rusiyanın  meşəçöl  və  çöl 
zonalarına 
əhalinin 
köçürülməsi 
5.
 
Çinin daxili rayonlarına əhalinin 
köçürülməsi 
Materikhrarası və daxili miqrasiya ( X V f - X V f l I  əsrlər) 
Mövcud  şəraitdə  insan  hərəkət  dəyişikliyinin  ölkələrin  hansı 
sosial-iqtisadi  səviyyəsinə  uyğunluğunun  müəyyənləşdirilməsi  miqrasiya 
təkamülünün  ən  mürəkkəb  problemlərindən  biridir.  Xüsusilə  də  yeni 
müstəqillik  qazanan  ölkələrdə  formalaşan  strukturun  hansı  iqtisadi 
səviyyəsinə  uyğun  gəldiyinin  müəyyənləşdirilməsi  bir  sıra  çətinlik  yaradır. 
Bu cür çətinlik ilk növbədə onunla əlaqədardır ki, miqrasiya səviyyələrinin 
formalaşması  konkret  ölkələrin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsinə  uyğunluğun 
zaman intervahna istinad etmir. İnsan miqrasiyası müəyyən intervalda tələb 
və zamanın funksiya olan iqtisadi inkişaf formalarından asılıdır. 
62 

---

 
İnsanŞiinaslıq 
 
Miqrasiyanın fuuksiyalaa 
İnsanın miqrasiyası tipoloji cəhət- 
dən iki əsas funksiyadan ibarətdir: 
*
 
Lokal miqrasiya 
*
 
Qlobal miqrasiya 
Başqa sözlə hər bir funksiya hə- 
rəkət zamanı yeni miqrasiyanın in- 
kişafına yardımçı olur. Miqrasiyanın 
funksiyaları onların dinamik hərə- 
kət istiqamətinə əsasən müəyyənləşdi- 
rilir. 
İnsan miqrasiyası qlobal problem 
olaraq bəşəri xarakterə malikdir. Bu 
baxımdan insan sivilizasiyasının for- 
malaşmasında ictimai-iqtisadi amillərlə yanaşı miqrasiyanın da rolu 
böyük olmuşdur. İnsan miqrasiyası bütün tarixi dövrlərdə fəaliyyət 
göstərmişdir. Bu hərəkətə: müharibələr, milli-etnik, irqi, dini, ekoloji və 
s. hadisələrin nəticəsində yaranmış və qlobal xarakterə çevrilmişdir. 
Böyük coğrafi kəşfiər dövründə baş verən miqrasiyalar əhali hərəkətinin 
sivilizasiyasında  dönüş  mərhələsi  kimi  tarixə  düşmüşdür.  Yeni  regionların 
(Amerika, Avstraliya və s.) öyrənilməsi və mənimsənilməsi nəticəsində yer 
kürəsi  əhalisinin  hərəkət  mexanizminin  strukturununda  yeni  məzmun 
almasına  səbəb  olmuşdur.  Dünyanın  bir  sıra  elm  mərkəzlərində  (ABŞ, 
Yaponiya,  Fransa  və  s.)  insan  hərəkəti  (miqrasiyası)  mexanizmini  tədqiq 
edərkən  (nəzəriyyəsini  yaradarkən)  ilk  növbədə  ictimai  inkişafın 
sosial-iqtisadi şəraitini əsas götürmüşlər. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  insan  miqrasiyası  "iqtisadi  inkişaf  -  insan" 
arasında  baş  verən  qarşılıqlı  əlaqələrinin  məntiqi  nəticələrinin  təzahürüdür. 
Buna  görə  də  hər  bir  inkişaf  etmiş  cəmiyyət  üçün  xarakterik  olan  insan 
miqrasiyası dəyişiklikləri, onun tərəqqəsini göstərir. 
İqtisadi  ədəbiyyat  mənbələrində^’^  sosail-iqtisadi  tərəqqi  baxımından 
insanın  hərəkəti  ilk  növbədə  istehsal  komplekslərində  baş  verən  struktur 
modellərinin  dinamik  inkişafının  obyektiv  nəticəsidir.  Təsərrüfat 
komplekslərin  inkişafı  və  idarəedilməsi,  regionlararası  maliyyə  -  kapital 
resursların axını, infrastruktur sahələrin yaradılması, əhalinin məşğulluq 
66.
 
Методы изучения миграции населеиия. M., 2000. e. 18. 
67.
 
Пробле.мы изучения .миграции населения. М., 2000. с. 174. 
63 

---