67
Cədvəl 3.6.
Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin təhlili
(manat)
Balansın aktivi və passivinin bölmələri və
maddələri
İlin
əvvəlinə
İlin
sonuna
Hesabat
dövrü
ərzində
artma (+),
azalma (-)
A
1
2
3
Balansın aktivinin I bölməsindən
1. Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlər
1.1. Uzunmüddətli aktivlər
1.2. Qeyri-maddi aktivlər
529388
17
698538
31
+169150
+14
Yekunu
529405
698569
169164
Passivin II bölməsindən
1. Uzunmüddətli maliyyə öhdəliklri
-
294699
+294699
Passivin I bölməsindən
2. Xüsusi vəsait mənbələri
1036651
1
984347
1
-52304
O cümlədən:
2.1. Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin
örtülməsinə yönəldilməsi
529405
403870
2
-125535
2.2. Cari (dövriyyə) aktivlərinin (xüsusi
dövriyyə vəsaitinin) örtülməsinə istifadə
olunan xüsusi vəsait mənbələri
507246
2
580477
3
+73231
Analitik cədvəldə verilən məlumatların çoxu maliyyə vəziyyətinin əsas
informasiya bazası kimi götürdüyümüz balansda verilmişdir. Lakin, mühasibat
balansında uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin, habelə xüsusi dövriyyə
aktivlərinin örtülməsinə istifadə olunan vəsait mənbələri verildiyinə görə təhlil
zamanı bu göstəriciləri əlavə hesablamalar aparmaqla təyin etmək tələb olunur.
68
1. İlin əvvəlinə və sonuna xüsusi vəsait mənbələrini təyin edən zaman
qarşıdakı xərc və gəlirlər üçün ehtiyatlar da hesablamaya daxil edilir:
a) İlin əvvəlinə: 1056629+122=1036651 manat;
b) İlin sonuna: 983423+924=984347 manat olur.
2. Uzunmuddətli və qeyri-maddi aktivlərin örtülməsinə yönəldilən xüsusi
vəsait məbləği 3-cü sətir üzrə yekun məbləğindən uzunmüddətli maliyyə
öhdəlikləri məbləğini çıxmaqla təyin edilir:
Bizim misalımızda uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin örtülməsinə
yönəldilən xüsusi vəsait məbləği:
a) İlin əvvəlinə 529405-0=529405 manat;
b) İlin sonuna 698569-294699=403870 manat olur.
3. Cari aktivlərin, yəni xüsusi dövriyyə vəsaitinin örtülməsinə yönəldilən
xüsusi vəsait məbləği cəmi xüsusi vəsait mənbələri məbləğindən
uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin örtülməsinə yönəldilən məbləği
çıxmaqla təyin edilir:
Bizim misalımızda bu göstəricilər:
a) İlin əvvəlinə 1036651-529405=507246 manat;
b) İlin sonuna 984347-403870=580477 manat olur.
Analitik cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə uzunmüddətli və
qeyri-maddi aktivlərin örtülməsi mənbələrinin hərəkətinin – artması, yaxud
azalmasını təhlil etmək mümkündür.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, müəssisənin xüsusi vəsait mənbələ-
rinin və uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarının cəmi məbləği ilin əvvəlinə 1036651
manat və ilin sonuna 294699+984347=1279046 manat olmuşdur.
Mühasibat balansının passivinin II bölməsində və yuxarıdakı analitik cədvəldə
verilən məlumatlardan göründüyü kimi, təhlil apardığımız müəssisədə ilin əvvəlinə
uzunmüddətli bank kreditləri və uzunmüddətli borclar üzrə məbləğlər olmamışdır.
Deməli, ilin əvvəlinə olan məlumata görə müəssisədə mövcud olan bütün
uzunmüddəttli və qeyri-maddi aktivlər onun xüsusi vəsait mənbələri hesabına tam
həcmdə örtülmüş və bu məqsədlərə cəlb edilmiş vəsait mənbələrindən istifadə
69
olunmamışdır. Lakin, ilin sonuna olan məlumatlardan göründüyü kimi, müəssisə
uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivləri tamamlamaq üçün 294699 manat
məbləğində uzunmüddətli bank kreditlərindən istifadə etmişdir. Deməli, ilin
sonuna uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin 294699*100:698569=42,2 faizi
cəlb edilmiş vəsait, 100,0-42,2=57,8% isə xüsusi vəsait mənbələri hesabına
örtülmüşdür.
Bu hal hesabat ili ərzində cari aktivlərin çoxaldılması üçün daha çox səy gös-
tərilməsi və müəssisənin xüsusi vəsaitindən dövriyyə aktivlərinin yaradılması və
çoxaldılmasına yönəldilən vəsait payının artması ilə izah olunur.
Mühasibat balansından göründüyü kimi, müəssisənin cari aktivləri (aktivin II
və III bölmələrinin cəmi) ilin sonunda ilin əvvəli ilə müqayisədə 582073 manat
(1100970-518897) yaxud 112,18% artmış və müəssisə vəsaitinin ümumi həcmində
onun payı 49,49%-dən 61,18-dək çoxalmışdır.
Analitik cədvəldə verilən məlumatrlardan göründüyü kimi, cari (dövriyyə)
aktivlərinin, yəni xüsusi dövriyyə vəsaitinin örtülməsinə yönəldilən xüsusi vəsait
mənbələri ilin əvvəli ilə müqayisədə 580477-507246=+73231 manat çox
olmuşdur. Beləliklə, də müəssisənin cari aktivlərinin hesabat ilinin əvvəlinə
75
.
97
518897
1000
*
507246
faizi, ilin sonuna isə
72
.
52
1100970
100
*
580477
faizi xüsusi dövriyyə vəsaiti hesabına örtülmüşdür.
Apardığımız hesablamalarda uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin
örtülməsi bütövlükdə araşdırılır. Lakin, təcrübədə uzunmüddətli və qeyri-maddi
aktivlərin ayrı-ayrı növlərinin maliyyələşdirilməsi mənbələri, az da olsa fərqlənir.
Bir qayda olaraq, əsas vəsait və uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları (pay və
səhmlər, istiqrazlar, verilmiş borclar, kənar müəssisə və təşkilatlara qoyulan
investisiyalar), qeyri-maddi aktivlər müəssisənin xüsusi vəsaiti, həm istehsal, həm
də qeyri-istehsal təyinatlı kapital qoyuluşları üzrə bitməmiş istehsal, quraşdırmaq
tələb olunan avadanlıqların əldə edilməsinə məsrəflər uzunmüddətli bank kreditləri
70
və borclar, habelə bu qəbildən olan digər uzunmüddətli aktivlər cəlb edilmiş
vəsaitlər hesabına örtülür.
Təhlil apardığımız müəssisədə uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin ayrı-
ayrı növlərinin örtülməsi mənbələrinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə
verilir (cədvəl 3.6.).
Cədvəl 3.6.
Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin örtülməsi mənbələri
(manatla)
Uzunmüddə
tli
və qeyri-
maddi
aktivlər
İlin
əvvə
linə
İlin
sonu
na
Hesaba
t ili ər-
zində
artma
(+),
azalma
(-)
Uzunmüddə
tli və qeyri-
maddi
aktivlərin
örtülməsi
mənbələri
İlin
əvvə-
linə
İlin
sonu
na
Hesaba
t dövrü
ərzində
artma
(+),
azalma
(-)
A
1
2
3
4
5
6
7
1. Qurtarma-
mış kapital
qoyuluşları
489
16222
+15733
1. Uzunmüd-
dətli maliyyə
öhdəlikləri
-
29434
7
+29434
7
2. Quraşdırı-
lası avadan-
lıqlar
210
1565
+1355
1.1. Bank
kreditləri
-
29434
7
+29434
7
Yekunu
699
17787
+17088
2. Uzunmüd-
dətli və qey-
ri-maddi
aktivlərin
örtülməsinə
istifadə olu-
nan xüsusi
52940
5
40387
0
-
125535
3. Əsas
vəsaitlər
52834
0
67838
2
+15005
2
4. Uzun-
müddətli
maliyyə
öhdəlikləri
349
2370
+1881
71
5. Qeyri-
maddi ak-
tivlər
17
31
+14
vəsait mən-
bələri
Yekunu
52870
6
68057
0
152075
Cəmi
52940
5
69857
0
+16916
5
Cəmi
52940
5
69857
0
+16916
5
Cədvəldə
verilən
məlumatlardan
göründüyü
kimi,
hesabat
ilində
uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin həcmi +169165*100:529405=+31,95 faiz
artan şəraitdə, bu aktivlərin örtülməsinə istifadə olunan vəsait mənbələri -
125535*100:529405=-23,71 faiz azalmışdır.
Hesabat ilində bank kreditləri hesabına örtülməli olan qurtarmamış kapital
qoyuluşu işləri və quraşdırmaq üçün avadanlıqların əldə edilməsinə vəsait sərfi
17088 manat artmışdır. Bu məqsəd üçün 294347 manat məbləğində xüsusi təyinatlı
bank krediti yaranmışdır. Deməli, ilin sonuna faktiki mövcud olan uzunmüddətli
kredit məbləğinin 277259 manatı (294347-17088), yaxud 94,19 faizi
(277259*100:294347) təyinata uyğun sərf edilməmiş, başqa sözlə desək,
müəssisənin xüsusi vəsaiti mənbələri hesabına örtülməli qeyri-maddi aktivlərin
əldə edilməsinə və uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarına sərf edilməmişdir.
Lakin, bu nəticəni dəqiq hesab etmək olmaz. Çünki, mühasibat balansında ilin
əvvəlinə mövcud olan əsas vəsait, qeyri-maddi aktivlər, quraşdırmaq üçün
avadanlıqlar və qurtarmamış kapital qoyuluşları üzrə uzunmüddətli aktivlərin
örtülməsində xüsusi və cəlb edilmiş vəsait mənbələrinin payını xarakterizə edən
məlumatlar yoxdur.
72
NƏTİCƏ
1. Bir sıra hallarda müəssisələrldə isiqrazların buraxılışı prospekt – sənədin
köməyi ilə rəsmiləşdirilir. Bu prospektdə müəssisənin adittor yoxlamasından
keçən maliyyə hesabatının məzmunu, satışın şərtləri və habelə müəssisənin
kommersiya fəaliyyətinin xarakteri göstərilir. İnvestorları cəlb etmək üçün
maliyyə xarakterli mətbuatda anderrayterin siyahısı ilə birlikdə buraxılmış
istiqrazlar haqqında elanların dərc etdirilməsi məqsədə uyğundur.
2. Beynəlxalq uçot praktikasında dəmir yolu, aviasiya və digər nəqliyyat
vasitələrinə biletlərin satılması, qəzet və jurnallara abunə, icarəyə götürülən
əmlakdan icarə öhdəlikləri və s. öhdəlikləri əks etdirmək üçün hesablar
planına «Qazanılmamış sərvətlər» və yaxud «Avans qaydasında əldə olunan
gəlirlər» adlı passiv hesab açmaq nəzərdə tutulmuşdur. Belə bir hesabın
respublikanın uçot praktikasında tətbiqi məqsədəuyğun olardı.
3. Maliyyə vəziyyətinin gərginliyi və dövriyyə kapitalının çatışmaması şəra-
itində müəssisə özünün qısamüddətli borclarını uzunmüddətli borclara
çevirməyə cəhd göstərə bilər. Belə halda müəssisə həmin xərclərin ödənmə-
sini cari aktivlər hesabına uzatmaq imkanına malikdir. Beynəlxalq
standartlara görə borclu müəssisə maliyyə hesabatında qısamüddətli
öhdəlikləri uzunmüddətli öhdəliklərə çevirmək imkanını respublika
müəssisələrinə də şamil etmək onların maliyyə sabitliyinin təmin
olunmasına əlverişli şərait yaradardı.
4. Uzun müddət fəaliyyət göstərən müəssisələrdə elə vəziyyət ola bilər ki,
nizamnamə kapitalı dövriyyə vəsaitlərinin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə
olunsun. Bu o hallarda mümkün olur ki, nizamnamə kapitalı əvvəlcə əsas
vəsaitlərə qoyulmuş, daha sonra belə əsas vəsaitlər tamamilə köhnəlmiş və
təsərrüfatdan çıxmış, yeni əsas vəsaitlər uzunmüddətli kreditlər və yaxud
mənfəət hesabına əldə olunmuşdur. Dövriyyə vəsaitlərini maliyyələşdirən
nizamnamə kapitalının məbləğini müəyyənləşdirmək üçün nizamnamə
73
kapitalının məbləğindən uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərə qoyulan
xüsusi vəsaitlərin məbləğini çıxmaq lazımdır.
5. Müəssisədə təhlil aparan təhlilçi kreditor borclarının növləri və müddətləri
haqda mövcud olan informasiyaların etibarlılığına tamamilə inanmalıdır.
Bunun üçün rəhbərliyin birbaşa təsdiq etdiyi kontrakt və müqavilələrin
öyrənilməsi, müəssisənin borcları və öhdəlikləri haqda məlumatların
müqayisəsinə ciddi fikir verilməlidir.
6. Müəssisədə öhdəliklərin uçotunu səhmana salmaq üçün aktivlərin,
öhdəliklərin, kapitalın, gəlirlərin və xərclərin uçotu üzrə yeni təlimatlar
hazırlanması və onların müxtəlif madələri biri-digərini tamamlamalıdır.
7. Öhdəliklərin uçotunun tənzimlənməsi prosesinə hər şeydən əvvəl qüvvədə
olan Vergi Məcəlləsi ciddi təsir göstərir. Vergi məcəlləsinin müxtəlif
maddələrinin (xüsusən də müəssisələrlə qarşılıqlı münasibətlərinə birbaşa
aidiyyatı olan) şəffaflığının artırılmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.
74
ƏDƏBIYYAT SIYAHISI:
1. «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 29 iyun 2004-cü il
tarixli Qanunu
2. «Auditor xidməti haqqında Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 16 sentyabr
tarixli 882 saylı Qanunu»
3. «Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi haqda 2001-ci il 11 iyul tarixli
Qanun»
4. Nazirlər Kabinetinin «Beynəlxalq Mühasibat uçotu Standartlarına keçmək
məqsədilə Milli Mühasibat uçotu Standartlarının 2003-2007-ci illərdə hazırlan-
ması və tətbiqi üzrə Proqramı» (20 fevral 2003-cü il tarixli 29 saylı qərar).
5. «Müəssisənin mühasibat uçotunun hesablar Planı və onun tətbiqinə dair
məlumat» (Respublika Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ-94
saylı əmri).
6. «Müəssisənin illik mühasibat hesabları və onların tərtibi qaydaları» (Respublika
Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli 16-3/33 saylı qərarı).
7. «Müəssisələrin Uçot Siyasəti haqqında Əsasnamə» (Respublika Maliyyə
Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il tarixli 5 saylı əmri).
8. «Mühasibat (maliyyə) uçotu» - dərslik, 35 ç.v. – 2003-cü il (müəlliflər kollek-
tivi tərəfindən).
9. S.M.Səbzəliyev, R.Ş.Hacıyev – «Auditin əsasları» - dərslik, 31,0 ç.v. 2003-cü
il.
10. S.M.Səbzəliyev – «Mühasibat (maliyyə) hesabatı»- dərs vəsaiti 16 ç.v.- 2003-
cü il.
11. Q.R.Rzayev – «Beynəlxalq mühasibat uçotu və audit» dərs vəsaiti, 10,8 ç.v.
2000-ci il.
12. Q.R.Rzayev – «Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları və maliyyə hesabatı»,
dərs vəsaiti, 11ç.v. 2004-cü il.
13. О.В.Соловьева. МСФО и ГААП: учет и отчетность. М, 2003.
75
14. Н.Н.Хохонова. Международные стандарты финансовой отчетности.
Ростов-на-Дону, 2002.
15. Т.И.Малькова. Теория и практика международного бухгалтерского учета.
Санкт-Петербург, 2001.
16. О.В.Рожнова. Международные стандарты бухгалтерского учета и
финансовой отчетности. М, 2003.
17. Нидлз Б, Андерсон Х, Копдуелл Д, Принципы бухгалтерского учета. М,
1994.
18. Качалин В.В. Финансовый учет и отчетность в соответствии со
стандартами GAAP. М, 1998.
19. Мюллер Г. И др. Учет: международная перспектива. Минск, 1996.
20. Ж.Ришар. Бухгалтерский учет: теория и практика. М, 2000
21. Соколов Я.В. Бухгалтерский учет: от истоков до наших дней. М, 1996
22. Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета. М, 2000.
23. Соловьева О.В. Зарубежные стандарты учета и отчетности. М, 1998.
24. Стуков С.А., Стуков Л.С. Международная стандартизация и гармониза-
ция учета и отчетности. М, 1998.
25. Хендриксон Э.С., Ван Бреда М.Ф. Теория бухгалтерского учета. М, 1997.
26. Шнейдман Л.З. Тенденции регулирования бухгалтерского учета в
международной практике. М, 1997.
27. Т.Морозова. Международные стандарты финансовой отчетности. М. 2012
28. Р.Алборов. принципы и основы бухгалтерского учета. М. 2006.
29. З.Кирянова. теория бухгалтерского учета. М. 1998.
30. Н.Кондраков. Бухгалтерский учет. М. 2008.
31. Т.Рогуленко. Бухгалтерский учет. М. 2009.
32. S.Səbzəliyev, V.Quliyev. İdarəetmə uçotu. Bakı-2014.
33. S.səbzəliyev, Q.Abbasov. Xidmər sahələrində mühasibat uçotu. Bakı-2015.
34. Ə.Sadıqov. Mühasibat uçotu. Bakı-2015.
Dostları ilə paylaş: |