Energetika fakulteti

2.2. Noselektiv tokli kesim. 

Elektr energetika tizimlarining bosh qismlarining himoyalariga tezkorlik 

bo‘yicha juda katta ahamiyat beriladi. Ushbu holat parallel ishlayotgan sinxron

generatorlar hamda energetika tizimini turg‘un ishlashini ta’minlash maqsadida 
amalga oshiriladi. Bosh liniyalardagi o‘tkazgichlarning kesim yuzasini kattaligi
hisobiga, liniyaning boshi va oxiridagi qisqa tutashuv toklari kam miqdorda 
farqlanganligi sababli tokli kesimlarni qo‘llash doimo samarali bo‘lmaydi.
Natijada tokli kesimning ma’qul bo‘lgan ish zonasi va tanlovchanligini ta’minlash 
imkoni bo‘lmaydi.
Bundan hollarda notanlovchan tokli kesimni qo‘llash mumkin. 

Notanlovchan tokli kesim – bu maksimal turdagi tokli himoya bo‘lib, 

nafaqat o‘zining ta’sir zonasidagi shikastlanishlarga balki ta’sir zonasidan

---

24

tashqarida bo‘ladigan shikastlanishlarda ham ishga tushadi. Notanlovchan tokli
kesimning tanlovchanligiga sabr vaqt yoki boshqa qo‘shimcha texnik vositalarni 
qo‘llash evaziga erishiladi.


2.3. Sabr vaqtli notanlovchan tokli kesim. 

Tokli kesimning nazorat ostidagi hududini oshirish maqsadida qo‘shni 

liniyalardagi qisqa tutashuvlarda ishga tushishiga yo‘l qo‘yish mumkin (2.4 –

rasm). Ushbu holatda notanlovchan tokli kesimning tanlovchanligiga ishlash 
zonasini cheklash orqali erishish mumkin. Ishlash zonasini cheklash, keyingi
liniyaning tezkor himoyasining ishlash chegarasigacha ishlashi hamda uncha katta 
bo‘lmagan sabr vaqt orqali erishiladi.
Ko‘rinib turganidek, L1 liniyada tezkor sabr vaqtsiz tokli kesimni (TK1) 

o‘rnatish samarali emas, chunki uning ishlash zonasi juda ham cheklangan (kichik

ishlash zonasi l


tk1
). Ushbu holatda L1 liniyaning himoyasi uchun notanlovchvn 
tokli kesimni (NTK) qo‘llash maqsadga muvofiq, bunda notanlovchan tokli
kesimni tok hamda vaqt bo‘yicha L2 liniyaning tokli kesimidan (TK2) rostlash 
lozim:
.

1

. 2
.
1

. 2
.

1

. 2
yoki

; t

ish ntk

ish tk

ish ntk

z

ish tk

ish ntk

ish tk

I

I

I

k

I

t

t
 


 

,
bu yerda 
. 2

ish tk

I
- L2 liniyadagi TK2 tokli kesimning ishlash toki;


z

k
- noselektiv tokli kesimning zahira koeffitsienti; 
. 2

ish tk

t
- TK2 tokli kesimning ishlash vaqti, 
. 2
t

0,1 s

ish tk

; 
t

- tanlovchanlik pog‘onasi, 

0, 4 0,6 s

t
 


.

---

25

2.4 – rasm. Notanlovchan tokli kesimli tarmoq sxemasi va qisqa tutashuv 
toklarining diagrammasi.
Notanlovchan tokli kesimning sabr vaqti odatda 

0,3 0,8


sekund oralig‘ida 

bo‘ladi. Ushbu vaqt oralig‘ida qisqa tutashuv tokining aperiodik tashkil etuvchisi

to‘liq so‘nadi, shuning uchun relening turidan qat’iy nazar zaxira koeffitsienti 
1,1 1, 2

oralig‘ida olinadi. Shuningdek ushbu sabab tufayli (sabr vaqt) kuch 

transformatorlarining magnitlovchi tokning sakrashidan sozlashga zaruriyat

to‘g‘ilmaydi. 
O‘rnatmalarni bunday tanlashda L2 liniya umumiy ishlash zonasi l

umum

paydo bo‘ladi. Ushbu zonadan tashqarisida lekin l

tk2 
zonaning ichidagi qisqa 
tutashuvlarda (K2 nuqta), faqatgina TK2 tokli kesim ishga tushib shikastlangan L2
liniyani o‘chiradi. Umumiy zonadagi (l


umum
) qisqa tutashuvlarda (K1 nuqta) ikkala 
tokli kesim ishga tushadi: tanlovchan tokli kesim TK2 va notanlovchan tokli kesim
TNK ishga tushadi, lekin liniyaning o‘zini tokli kesimi TK2 tezroq ishlashdi (sabr 

---

26

vaqtsiz) va faqat shikastlangan liniya L2 o‘chiriladi. Notanlovchan tokli kesim
ishga tushishga ulgurmasdan boshlang‘ich holatga qaytadi. L1 liniyadagi qisqa 
tutashuvlarda notanlovchan tokli kesim NTK1 ishga tushadi.

2.5 – rasm. Ikki fazali va ikki releli sabr vaqtli tokli kesim.

Sabr vaqtli tokli kesimning sxemasi 2.5 – rasmga ko‘rsatilgan. Notanlovchan

tokli kesimga kerak bo‘ladigan sabr vaqtni KT1 vaqt relesi orqali hosil qilinadi.