Eng qadimgi davrlardan milodiy VII-VIII asrlargacha) 5220200 – Tarix (Markaziy Osiyo xalqlari tarixi) ta’lim yo‘nalishi bakalavr iibosqich talabalari uchun

99 yilda Kushon va Rim saltanatlari o‘rtasida yaqin elchilik aloqalari bo‘lgan. Ehtimol shu boisdan bo‘lsa kerak, Rim podsholari II asr bosh­larida Troyan kolonnalariga Rimga kelgan elchilar, savdogarlar, hunar­mand­larning tasvirlarini tushirganlar. Ana shu haykal tasvirlarida Markaziy Osiyo vakillarning tasvirlari ham uchraydi. Baqtriya hududida Rim tanga­lari va san’at asarlarining namunalari ko‘plab topilgan. Kanishka davrida davlat tili Kushon-Baqtriya tili hisoblangan.

Miloddan avvalgi III asr oxirida imperator Ashoka buddizmni davlat dini etib tasdiqlangandan keyin Hindiston bilan Markaziy Osiyoo‘rtasidagi madaniy ayrboshlash kuchayib ketdi. Bir tomondan, hind hukmdorlari, ikkinchi tomondan uni davlat diniga aylantirishga intilgan kushonlar imperatorlari rag‘batlantirib turgan buddizm kushonlar imperiyasi davrida shimoliy Hindiston bilan Markaziy Osiyo o‘rtasidagi madaniy ayrboshlashning muhim formasi bo‘lib qoldi.

Hunarmandlar mahallalari bo‘lib, oddiy kishilar ommasi yashagan eski Termiz buddizm tarqalishi uchun eng qulay joy bo‘lgan bo‘lsa, ajab emas. Bu shahar kushonlar davrida butun Markaziy Osiyo bo‘yicha yangi diniy ta’limotni tarqatish va rivojlantirish markazi bo‘lib qoldi. Shaharnipg shimoli g‘arbiy chekkasida g‘or va yer usti binolarni birlashtirgan Qoratepada budda dini markazi Fayoztepa joylashdi.

Tayanch tushunchalar: Yunon-Baqtriya, massaget, yuechjilar, kushon, Kudzula Kadfiz, Vima Kadfiz, Kanishka, Tohariston, Xyumi, Shuanmi, Guyshuan, Xeytun, Gaofu, Nika, yabg‘u, Tiran.

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Yuechjilar Xunlarni o‘ziga bo‘ysundirishiga nima to‘sqinlik qildi ?
   
2. 
   Guyshuan oilasi qay tarzda hukmronlikni qo‘liga oldi ?
   
3. 
   Qaysi Kushon hukmdori birinchi marta tanga zarb ettirgan ?
   
4. 
   Qaysi Kushon hukmdori birinchi marta oltin tangani joriy etgan?
   
5. 
   Kanishka davrida Budda dinining davlat diniga aylantirishidan ko‘zlangan maqsad nima edi?
   
6. 
   Sizningcha "nomsiz tangalarni" qaysi Kushon hukmdori zarb qildirgan?
   

2.11. Qang‘ davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, madaniy hayoti, diniy munosabatlar

O’quv maqsadi: Qang’ davlatining tashkil topishi va uning hududi, Qang’ davlatining siyosiy-iqtisodiy hayoti, madaniyati, etnik tarkibi, Qang’arlarning boshqa davlat va xalqlar bilan aloqalari, din va diniy munosabatlar haqida batafsil ma’lumot, tushunchalar berish va davr haqida ko’nikmalar hosil qilish.

Markaziy Osiyo xalqlari tarixida Qang‘ davlati muhim iz qoldirgan. Bu davlatning paydo bo‘lishi ko‘chmanchi qabilalarning mil.avv III asrda Yevrosiyoga tez suratda kechgan siljishi bilan bog‘liq. Qang‘uy (xitoycha Kanzyu) davlati haqidagi ilk ma’lumotlar er. avv II asrga oid hitoy manba­larida, hususan Sin Syanning "Shi szi" solnomasida uchraydi. Uning geog­rafik joylashuvi quyidagicha bo‘lgan: janub va janubi-sharqdan Dovon (Far­g‘ona), shimoli-sharqdan usunlar bilan, g‘arbdan Katta Yuechji va janubi-g‘arbdan Daxya (Baqtriya) o‘rtasida joylashgan. Bundan kelib chiqib, shu nar­sani aniq aytishimiz mumkinki, Sirdaryoning o‘rta oqimlarida, hozirgi Toshkent va Sirdaryo viloyatlari hamda Janubiy Qozog‘iston yerlarida yashovchi qadimgi shak qabilalarining Makedoniyalik Iskandar ko‘shnilari va salavkiylarga qarshi kurashlari jarayonida miloddan avvalgi III asrda yarim o‘troq Qang‘ davlati tashkil topdi. Bu davlat xalqining asosini shu yerda yashovchi tub yerli aholi, bir qancha ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar tashkil etgan. Yana bir geografik jihatga e’tibor qaratsak, tarixchi S.P Tolstov “Qang‘arlar tarixi”da uchragan toponimlarga geografik izohlar keltiradi. Masalan: Suse Qashqadaryodagi Kesh, Fumu-Zarafshondagi Ku­sho­niya, Yuni-Sxosh (Toshkent vohasi), Gi-Buxoro, Yuegyan-Xorazm (Urganch) deb aytib o‘tadi. L.N.Vershtam esa, Yuni-Toshkent vohasida, Suse-Sirdaryo va Arisning o‘rta oqimida, Fumu-Yangiqo‘rg‘ondan Kaza­linsk­kacha bo‘lgan hududda, Gi-Sirdaryo etaklarida, Yugenyan bo‘lsa-Xorazm­da joylashgan degan versiyani ilgari suradi.

Xullas, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida, jumladan, o‘zbek xalqi tarixida Qang‘ davlatining ahamiyati juda katta.Bu zaminda yashovchi qadimgi eron tilida so‘zlashuvchi tub yerli xalqlar Janubiy Sibir, Oltoy, Sharqiy Turkiston, Yettisuv viloyatlarida yashovchi turkiy tilda so‘zla­shuvchi qabilalar bilan yaqinlashadi. Natijada miloddan avvalgi II-I asr­larda Sirdaryoning o‘rta oqimlari rayonlarida turkiy tilda so‘zlashuvchi yangi etnos vujudga kela boshlaydi. Milodiy eraning boshlarida bu yangi etnos son jihatidan ko‘payib, ko‘pgina viloyatlarda o‘z ustunligiii ta’min­laydi va ular alohida qang‘ar elati bo‘lib shakllanadi. Ana shu elat birligi asosida tarkib topgan Qang‘ davlati o‘zbek xalqi tarixida rosa VII asr yashadi. Qang‘ davlatining yemirilishi bilan (V asr o‘rtalarida) uning tarkibidagi elat va qabilalar tarqalib ketadi, uning o‘rniga yangi siyosiy uyushmalar va etnik birliklar vujudga keladi.

Qang‘ davlati va uning xalqi qang‘arlar haqida ma’lumotlar Xitoy manbalarida, "Avesto"da va ba’zi bir yunon mualliflari asarlarida uchraydi. Ptolameyning ma’lumotlarida Sirdaryo yaqinida uning o‘rta qismida yashovchi qabila "kandar" deb atalgan. Xitoy manbalarida esa "kang‘uy" (kansuy) deb atalgan. Xitoy tarixchisi Sima Syan o‘z xotiralarida kanguy­larning joylashishi, harbiy kuchi, urf-odati, ularga qo‘shni xalqlar haqida qisqacha ma’lumot bergan.

Qadimgi manbalarda Qang‘ idora qilinganligi, davlat tuzilishi qanday bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar yetib kelmagan.Ammo faqat bir marta Xan sulolasi davrida (miloddan avvalgi 2-1 asrlarga oid) kanguy podsxosi o‘z oqsoqollari bilan maslahatlashib ish tutishi eslatib o‘tiladi. Osiyocha quldorlik jamiyati sharoitida tashkil topgan Qang‘ davlatida oliy kengash muhim rol o‘ynagan. Davlat kengashida qabila boshliqlari, harbiy sarkardalar faol qatnashib, muhim davlat ahamiyatiga molik masalalar hal etilgan. Podsho hokimiyati maslahat majlisi bilan hamnafaslikda ish yuritgan. Bu holat harbiy demokratiya prinsiplari asosida tashkil topgan davlat tuzumi edi. Qang‘ davlatiga qarashli yerlar bir necha viloyatlarga bo‘lingan. Ularni boshqargan boshliqlar "jabg‘u" yoki "yobg‘u"lar deb atalgan. Qang‘ xoqonlari mamla­katni ana shu jobg‘ularga tayanib boshqarar ekan, ular odatda xoqon­larga yaqin kishilardan, ularning qavm-qarindoshlaridan yirik urug‘-qabila boshliq­laridan tayinlangan. Qang‘ davlatiga tobe viloyatlarni boshqarish ishi mahal­liy hokimlar ko‘lida bo‘lib, ular markaziy hokimlarga boj to‘lab turgan. Ana shunday tobe viloyatlarga qadimgi Xorazm, So‘g‘d yerlari, Ural tog‘ oldi rayonlari kirgan. Shunday qilib, Qang‘ davlatining ikkita markazi bo‘lgan. Ulardan biri Kanka bo‘lib, u Toshkent vohasida, Sirdaryoga yaqin yerda joylashgan. Bu shahar miloddan avvalgi III asrda bunyod etilgan bo‘lib, u Qang‘ podsholarining qarorgohi bo‘lgan. Aris daryosining quyi oqimida joylashgan O‘tror esa Qang‘ davlatining xonlarinipg yozgi qarorgohi bo‘lgan. Qadimgi salnomalarda qang‘arlarga qarashli 5 ta viloyat tilga olingan. Aslida mahalliy xalq o‘z yurtlarini hech qachon bunday deb atamagan. Tarixiy joylar va shaharlar nomlarini Xitoylashtirish xansularga xos ulug‘ Xitoy shovinizm­ning asosiy maqsadi edi.

Qang‘ davlatining iqtisodiy hayoti haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, avvalo shuni aytish mumkinki, bu davrda iqtisod ancha yuksalgan.Manba­larda Qang‘ hukmdorlarining nomlari tilga olinmaydi, faqat shu narsa ma’lumki, ular o‘zlarining ismlari bilan urug‘ nomini ham qo‘llaganlar va "Qang‘uy xonadoni hukmdori" nomi ostida o‘z tangalarini zarb qilganlar. Ular endigina taxtga o‘tirganda-"Arshan^” ismini qo‘shib yozganligi ham diqqatga loyiq.Keyinchalik qang‘arlarning 5 ta kichik davlatni o‘z qo‘l ostida birlashtirganligi haqidagi ma’lumot ham ularning iqtisodi ancha yuksalganligidan dalolat beradi. Mazkur davlatlarning aholisi o‘z dalala­rida suniy sug‘orish asosida dehqonchilik qilganlar va o‘zlarining mollarini yaylovda haydab boqish usulida chorvachilik bilan ham shug‘ullanganlar. Xitoy tarixchisi Sima Syan (miloddan avvalgi 2 asr) uning ko‘chmanchi mamlakat bo‘lganligini yozadi. Ammo milodiy eraning boshlariga oid to‘ng‘ich Xan sulolasining tarixida qang‘uylarning o‘troq xalq ekanligiga ishora qilinadi. Qang‘uylarda qoramol va qo‘ylar bo‘lgan. Ular zotli otlarni ko‘plab yetishtirganlar. Chorva mollarining ko‘pchiligi Qang‘ podsholari va ularning yaqinlariga qaragan. Ular dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lishgan. Bu vaziyat Qang‘arlarning kambag‘al qismini o‘troq, yarim o‘troq xo‘jalik yuritishga majbur etgan. Bu masalada Qovunchi madaniyati va Jeti asar madaniyatiga tegishli yodgorliklarda o‘tkazilgan arxeologik izlanishlar muhim ahamiyat kasb etadi

Iqtisodiy va ma’daniy jihatdan rivojlangan shaharlar ham aynan shu hududlarda tashkil topgan.Bunday shaharlarda hunarmandchilikning turli sohalari va yozuv ancha taraqqiy etgan.Hukmdorlar esa mahalliy tangalarni zarb kilganlar.Xorazm, Buxoro, Samarqand singari viloyatlarda ko‘chmanchilarga mansub bo‘lgan sulolalar hokimyat tepasida turganlar.Iqtisodning rivojini ularning mustaqil ravishda o‘z tangalarini zarb qilganligida ham ko‘rishimiz mumkin.

Qang‘larning etnik mansubligi haqidagi masala adabiyotlarda keng yoritilgan. Bu borada bir qancha farazlar mavjud.Jumladan, Ptolomey Qang‘uy kanyayi (kanxa kishilari) yoki Yaksart aholisi bilan aynan bir deb hisoblaydi.Bu qarash B.A.Litvinskiiy, Ye.Pulleybenk, S.G.Klyashtorniy va boshqa tadqiqotchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.Bunda ular yunon manbaalarida keltirilgan sak qabilalari ro‘yxatida "Qang‘uy" so‘zining aynan muqobilini topganlariga asoslanadilar. Ularning Sirdaryo bo‘ylaridagi geografik joylashuvi ham ayni farazga mos keladi.

Qang‘uy davlati miloddan avvalgi II asrning oxiri va I asrniig boshiga kelganda buyuk davlat bo‘lib, u Xitoyga nisbatan mustaqil siyosat yurgizar edi. Miloddan avvalgi 101 yilda Qang‘uy Xitoy-Farg‘ona mojarolariga aralashadi, yani Xitoy Farg‘onaga urush ochib,uning poytaxti Ershi shahrini qamal qiladi. Qang‘uy davlati farg‘onaliklar tomonida turib, Xitoyga diplomatik taziq o‘tkazdi. Xitoy uzoq davom etgan Ershi qamali natija bermagach, mudofachilar oldiga qator talablar qo‘yadi va ularning talabi kondirilgan taqdirda Ershi qamalini to‘xtatishini aytadi. Xitoyliklar o‘z maqsadlariga erishib Farg‘onadan uchar arg‘imchoqlar olib ketadilar.

Miloddan avvalgi I asrda Qang‘uy davlatining harbiy-siyosiy kuchi sezilarli darajada qudratli bo‘lishiga qaramay, jamiyat taraqqiyotining har xil darajasida turgan ko‘chmanchi va o‘troq aholining uyushmasi edi. Davlat tepasida ko‘chmanchi qabilalar vakillari turardi. Xuddi shu davrda qadimgi Xorazm va So‘g‘diyonada kundalik hayotning barcha jabhalarida sodir bo‘lmoqda edi. Qang‘ davlati aholisi kang‘arlar o‘z qo‘shnilari bilan yaqindan aloqada bo‘lganlar. Ularning shimoliy, shimoli-sharqiy va janubiy ko‘shinlar yue-chjilar, toxarlar, saklar, asianlar, xunlar, usunlar bo‘lganlar. Bu qabilalarning bir qismi Sharqiy Eron tillari lahjalarida gaplashsalar, boshqalar turkiy tilda so‘zlashganlar. Bu xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalar ularni bir-birlariga yaqinlashish jarayonini tezlashtirgan. Natijada Eron tillarida gaplashadigan qang‘ar yurtida qadim­gi xun va usun qabilalari ta’sirida turkiy til muhiti hukmron bo‘lib qoldi, qang‘arlar esa batamom til jihatidan turklashib ketdilar.

Madaniy hayotga qo‘shni hududlar bilan olib borilgan savdo ishlari ham ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Yagona siyosiy birlashma doirasida madaniy hayot rivoji uchun qulay sharoitlar mavjud edi. Dehqonchilik va chorva­chilik mahsulotlarini, shahar hunarmandchiligi buyumlarini ayirboshlash­dan iborat bo‘lgan davlat ichidagi savdodan tashqari Qang‘uy orqali xal­qaro savdoning gavjum yo‘llari o‘tar edi. Bu narsa madaniyatlar almashi­nuviga xizmat qiluvchi muhim omillardandir.Qang‘lardaajdodlar ruhiga, osmonga va yerga ishonch kuchli edi. Ularga atab kurbonliklar qilingan. Ular quyoshga, oyga, va yulduzlarga topinib sig‘inganlar.Qang‘lar "u dunyo" borligiga ishonganlar. Ularning tushunchasiga ko‘ra, kishilar vafotidan keyin u dunyoda yashaydilar. Shuning uchun o‘liklar bilan birga, ularga atab, turli idishlarda taomlar solib ko‘mganlar. Uy-ro‘zg‘or buyumlariva jang qurollari ham o‘lik bilan birga qo‘yilgan.

Tayanch tushunchalar: Qang‘, qanxa, qang‘dez, shak, jabg‘u, yob­g‘u, aris, kansuy, kang‘uy, ershi, yusgyan, yuni, gi. suse,bityan, arshan.

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Qang‘ etnik tushunchami yoki siyosiy?
   
2. 
   Qang‘lar haqida S.P.Tolstov va A.N.Bernshtam fikrlariga qanday qaraysiz?
   
3. 
   Bu davrda Markaziy Osiyodagi tarixiy vaziyat qanday edi?
   
4. 
   Qang‘larning boshqa xalqlari bilan aloqalari qay tarzda bo‘lgan?
   
5. 
   Kang‘ davlati madaniyatiga hissa qo‘shgan omillar haqida nima deya olasiz?
   

2.12.Qadimgi Choch va Farg‘ona davlatlari, ularning
iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy hayoti

O’quv maqsadi: Qadimgi Chochva Farg’ona davlatlari va ularning tashkil topishi, Xitoy va Parkana munosabatlari, Choch va Parkana aholi­sining urf-odatlari, boshqa xalqlar bilan munosabatlari, til va madaniyati, shaharlar va savdo, ijtimoiy hayot, din va diniy munosabatlar haqida talabalarga batafsil ma’lumot berish, tushunchalar va ko’nikmalar hosil qilishga erishish.

Choch - Toshkent vohasida joylashgan tarixiy-madaniy viloyatdir. Geografik jihatdan voha o‘z ichiga Sirdaryoning o‘ng irmog‘i va o‘rta oqimi hududlarini hamda Chirchiq va Ohangaron vodiylarini qamrab olar edi. Shimol va sharq tomondan Toshkent vohasi Tyanshan, Karjantov, Ugom, Maydontov, Ko‘ksuy, Pskom va Chotqol tog‘ tizmalar bilan chegaralangan edi. Vohaning janubi-sharqiy hududlari Qurama tog‘lari bilan chegaralangan bo‘lsa, uning shimoli-g‘arbiy va janubiy tomonlarida bepoyon cho‘l yastanib yotar edi. Mana shu cho‘l hududlarida qadimdan ko‘plab ko‘chmanchi chor­vador qabilalari yashab kelganlar. Vohaning geografik joylashuvi uni ko‘ch­manchi qabilalar va o‘troq (dehqon) aholi orasidagi o‘ziga xos hududga aylantirar edi. Shuningdek, bu yerda ikki xil xo‘jalik: dehqonchilik va chorvachilikning o‘zaro holda uzoq vaqtgacha saqlanib qolishi mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga va bu yerda turli xil madaniy va siyosiy jarayonlarning rivojlanishiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatdi.

Choch ilk bor 262 yilda sosoniylardan bo‘lgan ShopurI ning Sug‘d va Chochiston tog‘larigacha bo‘lgan saltanati chegaralari tasvirlangan zafar yozuvlarida qayd etilgan.

«Choch» so‘zining etimologiyasi unchalik aniq emas. Xitoy manbalarida Choch yaqinida tosh qo‘rg‘on bo‘lganligi qayd etilgan bo‘lib, shu sababli Choch Xitoy manbalarida Shi yoki Chjeshi deb, ya’ni «tosh» degan ma’noda kelgan. Shuningdek, bu davlat nomi Chochon bo‘lgan degan fikrlar ham bor. Arablar «Chochon» degan nomni qisqartirib, «Sxosh» deb ataganlar. Buning sabab arab tilida «Ch» harfi bo‘lmagani uchun uni «Sh» harfiga o‘zgar­tir­ganlar.

Miloddan avvalgi II asrdan mil. III asrga qadar Choch Qang‘yuy davlati tarkibida bo‘lgan. Xitoy tarixiy manbalariga beshta kichik viloyat kirgan. Bular: Suse (Kesh-Qashqadaryo), Fumu (Zarafshon vohasidagi Kushoniya), Yuni (Toshkent vohasi), Gi (Buxoro), Yuegyan (Xorazm -Urganch). Qang‘­yuyni ko‘chmanchi chorvadorlar davlati deb qayd etishsa ham, Xitoy tarix­chilari unda shaharlar ham bo‘lganligini yozib qoldirganlar. Har bir viloyat­ning shu nomdagi o‘z markazi bo‘lgan. Qang‘yuy poytaxti Bityan shahri bo‘lgan.

II asrning oxiri - III asrning boshlarida Qang‘ davlati zaiflashadi. Buning natijasida uning tarkibidan ko‘pgina viloyatlar, shuningdek Choch ham ajralib chiqadi.

Yangicha hudud jihatdan katta bo‘lmagan davlat tuzilmalari paydo bo‘ladi. Bunga dalil sifatida III asrda zarb etila boshlangan dastlabki Choch tangalarini keltirish mumkin. Chunki, tanga zarb etish mahalliy sulolaning mustaqil tarzda hokimiyat yuritishni e’lon qilganligidan darak berar edi. Bunday tangalarning zarb etilishi birinchi galda ichki savdoni rivojlan­tirishga qaratilgan edi. O‘sha davrdagi tashqi savdo qanday bo‘lganligi esa noma’lumligicha qolmoqda, chunki Chochda mahalliy sharoitda zarb etil­gan yoki chetdan olib kelingan bironta oltin yoki kumush tanga topilgan emas. III-IV asrlarda Chochda kuzatilgan iqtisodiy barqarorlik dastlabki tangalar ishlab chiqarish va uzoq vaqt davom etganligi va keng ko‘lamda olib borilganligi sababidandir.

V asrdan boshlab, Choch eftaliylar davlati tarkibiga kirgan. Bu davrdagi Choch davlati hayoti qo‘lyozma manbalarda kam uchrashi tufayli asosiy e’tibor «Shohnoma» asari ma’lumotlariga qaratiladi.

VI asrdan boshlab Sirdaryo bo‘ylari, xususan, Choch davlati juda katta to‘qnashuv va kurashlar maydoniga aylanadi. Bu voqealar tarix maydonida yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. 550 yilda ko‘chmanchi chorvador qabilalari ittifoqi yuzaga keladi va Mo‘ng‘ulistondan Oltoygacha bo‘lgan hududlarni egallagan Turk xoqonligi yuzaga keladi. Bu xoqonlik g‘arb tomon kengaya boradi. 555 yilda Istemi Turklarning g‘arb tomon yurishlariga boshchilik qiladi. Choch Istemixonning o‘g‘li,G‘arbiy Turk xoqonligining yirik hukmdorlaridan bo‘lgan Qora Churin turk davlati tarkibiga kirgan.

Dastlab Choch mahalliy sulola vakillari tomonidan boshqarilgan. Ammo 605 yilda mahalliy sulola davlat ishidan chetlatilib hokimiyat turklar qo‘liga o‘tgan.

Bu davrda Farg‘ona vodiysida yana bir davlat hukm surardi. Bu mam­lakat haqidagi dastlabki yozma ma’lumot Xitoy elchisining miloddan avvalgi 128 yilga oid hisobotida Davan shaklida uchraydi. Farg‘ona nomi esa 5 asrdan ma’lum. Uning podsholari – dehqon, ayni vaqtda forscha ixshid deb atalgan, poytaxti - Quva shahri, keyinroq Axsikat shahri bo‘lgan. Farg‘ona shimoldan Yettisuv, g‘arbdan Choch va Iloq, janubi-g‘arbdan So‘g‘d, janub­dan Tohariston va sharqdan Sharqiy Turkiston viloyatlari bilan chegaradosh bo‘lgan. Xitoy manbalarida ta’riflanishicha, Farg‘ona yerlari juda unumdor, aholisi (qariyib 300 ming kishi) dehqonchilik (g‘o‘za va sholikorlik) va bog‘dorchilik (tokchilik, mevachilik) bilan shug‘ullangan. Koson, Axsikat va Qubo kabi yirik shaharlarida hunarmandchilikning turli sohalari rivoj topib, uning mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda juda xaridorgir bo‘lgan. Farg‘onada temirdan buyumlar yasash miloddan avvalgi 1 ming yillik o‘rta­laridayoq keng tarqagan edi. Qo‘shni mamlakatlarga arg‘umoqlar, bo‘yoq, rangdor shisha buyumlar va dori-darmonlar chiqarilgan.

Shunday qilib, 6-8-asrlarda Farg‘ona dehqonchilik, chorvachilik, hu­nar­mandchilik xo‘jaliklari hamda ichki va tashqi savdo rivoj topgan mus­tahkam iqtisodiy poydevorli o‘lka edi. Uning strategik jihatidan qulay geog­rafik o‘rni, mustahkam mudofaa inshootlari bilan ta’minlangan Koson, Axsikat, Qubo kabi yirik shaharlari, tog‘ qal’alari, vodiy bo‘lib joylashgan istehkomli qo‘rg‘onlari tufayli bu diyor kuchli harbiy mudofaa imkoniyatiga ega edi. Farg‘ona Markaziy Osiyoning siyosiy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan kuchli davlat bo‘lgan.

V-VIIasrlarda Chirchiq daryosi vodiysida Choch hamda Ohangaron daryosi vodiysida Iloq(Eloq) atalmish ikkita mustaqil davlat mavjud edi. Chochning poytaxti Chochkant shahri (Mingo‘rikshahar xarobasi) bo‘lib, podshohi tudun deb yuritiladi. Xitoy manbalarida Choch viloyati Shi va Chjeshi nomlari bilan ma’lum. Iloqning poytaxti Tunkat, hokimlari dehqon deb atalardi. V asrda Choch viloyati Eftaliylar davlatiga, VI asrda esa G‘arbiy Turk xoqonligiga bo‘ysundiriladi. 8-asr boshida Choch birlashib yagona davlatga aylanadi va o‘z mustaqilligini tiklab oladi. Choch shimol va g‘arb tomondan G‘arbiy Turk xoqonligi, sharqdan Farg‘ona va janubdan Ustru­shona bilan chegaradosh edi. Choch sertarmoq xo‘jalikka ega bo‘lib, dehqon­chilik, chorvachilik, hunarmandchilik, ayniqsa konchilik, ichki va tashqi savdo rivojlangan edi. Ilk o‘rta asrlarda Chirchiq daryosidan Zog‘ariq, Bo‘z­suv, Anhor va Kaykovus kabi yirik sug‘orish tarmoqlari qazib chiqarilishi bilan Chochning ekin maydonlari kengaydi. Bu davrda Choch vohasida ser­tarmoq sug‘orish shoxobchalari mavjud bo‘lgan. Dehqonchilikda ko‘proq arpa, bug‘doy va tariq ekilardi. Ayniqsa, Chochning poytaxt shahri atroflari obod edi. Unda 50 dan ortiq katta-kichik istehkomlar, dehqon ko‘rg‘onlari va ko‘shaklari, obod qishloqlar qad ko‘targan edi.

Choch tog‘lari oltin, kumush, ko‘rg‘oshin kabi rangli metallarga, temir va chaqmoqtoshlarga boy edi. Bu tabiiy boyliklar tufayli qadimda bu o‘lkada konchilik va unga asoslangan hunarmandchilik rivoj topadi. Chatqol va Qurama tog‘larida joylashgan Ko‘hisim, Lashkarak va Koni Mansurdan kumush; Qo‘shbuloq va Qizilolma konlaridan oltin hamda Ungur­likon va Oqtuproq konlaridan esa feruza qazib olinardi.

Rangli va nodir metall konlarining yaqinligi, ayirboshlash bozori bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar dashtining Choch va Iloqqa tutashib ketgani, mamlakatlararo karvon yo‘lini o‘lka orqali o‘tishi Choch ichki va tashqi savdo kengayib, shaharlarning rivojlanishiga imkon berdi.

Chochning mohir ustalari, metallardan qurol-yarog‘, uy-ro‘zgor buyum­lari, oltin va kumushdan zeb-ziynatlar yasaganlar, teri oshlab, charm pishirib, paxta va jundan mato to‘qib, sopol va shisha idishlar yasab, ichki va tashqi bozorni hunarmandchilik mahsulotlari bilan ta’minlaganlar. Chochdan chetga oltin, kumush, qimmatbaho toshlar, g‘alla,quruq meva va yilqilar chiqarilgan.

Shahar aholisiniig bir qismi savdo ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan, 6-8 asrlarda Sharqiy Turkiston bilan savdo-sotiq qilishda chochliklar Samarkand va Buxoro savdogarlaridan keyin turgan. Choch poytaxti tashqi savdo munosabatlarning markazi edi.

7-8 asrlarda Chochda kumush va mis tangalar yasaydigan zarbxona bo‘lgan. 8-asrda esa kumush dirhamlar hatto Iloqning kumush konlarida ham so‘qilgan. Choch tudunlari old tomoniga hukmdorning tasviri, orqasiga gajak dumli silovsin yoki qoplon tasviri, ba’zan sulolaviy ayri tamg‘a tushirilgan chaka-tangalar zarb etganlar. Chochning o‘sha davrda so‘qilgan ayrim tanga pullari orasida podshoh bilan yonma-yon turgan malika tasviri tushirilgan pullar ham uchraydi. Bu ilk o‘rta asrlarda Chochning ijtimoiy va iqtisodiy, ayniqsa siyosiy hayotida hukmdor tabaqa ayollarining ancha-muncha nufuzga ega bo‘lganidan guvohlik beradi.

Bu davrda ko‘chmanchi qabilalarning o‘troqlashuvini kuchayishi, chochliklar bilan olib borilgan doimiy iqtisodiy aloqalar tufayli Choch vohasi o‘zaro madaniy muloqotlarning markaziga aylanadi.

Biroq Choch o‘lkasi bu davrda Turk xoqonligiga tobe bo‘lishiga qaramay, hali o‘ziningtili, yozuvi va qadimiy madaniyati, an’analarini saqlab qolgan edi.

Marosimlar va urf-odatlar haqida so‘z ketganda otga sig‘inish haqida ham to‘xtalib o‘tish zarur. Uning izlari arxeologik yodgorliklardan topilgan, xususan, Farg‘onadagi o‘ndan ortiq arxeologik ob’ektlarda otlar tasviri mavjudligi qayd etilgan. Bular jumlasiga qoyalardagi «duldul otlar» tasvirlari, hamda ayrim kulolchilik buyumlari tasvirlari kiradi. 1993 yillarda Davan podsholigi davriga mansub Sho‘rabashot shaharchasidagi qazilmalar chog‘ida - eramizgacha bo‘lgan II-I asrlarga oid, markazida ot tasviri tushurilgan sopol idish topildi. Davon atrofidagi otlar tasviri tushiriltan toshlar bor joylar esa yaqin vaqtlargacha muqaddas ziyoratgoh bo‘lib kelgan. Umuman, otga sig‘inish quyoshga topinish bilan bog‘liq bo‘lib, qadim zamonlarda mavjud otashparastlikdan kelib chiqqan. Gerodotnnig so‘zlariga qaraganda saklarga qarindosh bo‘lgan massagetlar ulug‘ quyosh ilohiga eng tez yuguruvchi hayvon otni qurbonlik qilganlar. Qadimgi mualliflar Farg‘ona otlarini yuqori baholab, ularni «samoviy otlar» deb ataganlar. O‘sha zamonlarda uchqur arg‘umoqlar sharafiga haykallar qo‘yganlar va she’rlar bitganlar.

Biz mazkur davlatda 70 dan ortiq kichik va katta shaharlar borligi haqida eslatib o‘tgan edik, ularning orasida faqat uchtasining nomi man­balarla qayd etiladi: Ershi, Yuchen va Guyshan. Arxeologik qazilmalar o‘sha davrda katta shaharlarning mavjud bo‘lganligini tasdiqlabgina qol­may, ularni yangi ma’lumotlar bilan to‘ldiradi. Hozirgi paytga kelib, Dovon davriga mansub bo‘lgan bir necha o‘nlab yirik arxeologik yod­gorliklar topilganki, ular shubhasiz yuqorida tilga olingan shaharlar jum­lasiga kiradi. Bular, xususan, Sho‘rabashot (maydoni 70 ga, O‘zgan yaqi­nida, O‘sh viloyati), Ko‘rg‘oshintepa (O‘sh yaqinida), Yangibozor (10 ga, O‘sh viloyati, Novqat tumani), Mingtepa (38 ga, Andijon viloyati), Quva (12 ga, Farg‘ona viloyati), Balandtepa (9 ga, Namangan viloyati), Uch­qo‘rg‘on (24 ga), Oqtepa (12 ga) va Qaynavot (15 ga, Namangan viloyati) kabi yodgorliklardan iborat.

Dovonning sharqiy qismida mustahkam devorlar bilan o‘ralgan va o‘z hukmdoriga ega bo‘lgan Yuchen shahri joylashgan.

Avval olimlar uni hozirgi O‘zgan shahri o‘rnida joylashgan deb hisoblar edilar. Biroq, mazkur mintaqada uzoq vaqt davomida arxeologik qazishmalar olib borgan Yu.A.Zadneirovskiy Yuchenning joylashgan yerini O‘zgandan ko‘ra sharqroqda joylashgan, maydoni 70 ga bo‘lgan qadimiy Sho‘rabashot xarobalari bilan bog‘laydi. Ehtimol, bu O‘zganda Dovon, davriga oid arxeologik materiallar topilmagani bilan izohlansa kerak. Ayni paytda, Sho‘rabashotda mazkur davrga tegishli bir necha mudofaa devorlari va qatlamlar mavjud ekanligi qayd qilingan.

Xitoydan Farg‘onaga olib keladigan yo‘ldagi ikkinchi yirik shahar Ershi bo‘lib, unda hukmdorniig qarorgohi joylashgan. Qadimgi muarrixlar Ershida mashhur samoviy otlar yetishtirilganini aytib o‘tadilar. Shahar ikki: ichki va tashqi qismlardan iborat bo‘lgan. Ershining joylashgan yeri haqida manbalarda ishonchli, aniq ma’lumotdar yo‘q. Bu xususda turli fikrlar mavjud. Ershining joylashgan o‘rni haqida eng asosli fikrni A.N.Bernshtam bildiradi va uningcha bu yer Andijon viloyatidagi Marhamat (Mingtepa) ko‘rg‘onidir.

Shu munosabat bilan savol tug‘iladi: nega endi u Marhamat (Mingtepa) ko‘rg‘oni bilan bog‘lanmoqda? Birinchidan, yuqorida tilga olingan manbaga ko‘ra Ershi Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida joylashgan; ikkinchidan, Mingtepada kuchli mudofaa tizimi (ichki va tashqi devorlar) va katta maydon (38 ga) aniqlangan; uchinchidan, Mingtepaga o‘xshash yirik yodgorlik vodiy­da boshqa aniqlanmagan. Shuni ham qo‘shimcha qilish joizki, xitoyliklar tomo­nidan madh etilgan «samoviy otlar» ning tasviri Minggepadan uncha uzoq bo‘lmagan qoya toshlarda topilgan va ular Ershining gullab yashnagan davri deb hisoblanuvchi eramizgacha bo‘lgan II-I asrlarga to‘g‘ri keladi.

Podsholikdagi navbatdagi shahar Guyshan bo‘lib, u keyinchalik Gesay deb atalgan. U Farg‘onaning shimolida joylashgan, biroq hozirgacha uning kaerda joylashganligi haqidagi masala hal etilmagan. Hali 1909 yildayoq V.V.Bartold bu shaharni Namangan viloyati Kosonsoy shahri yaqinidagi Mut qo‘rg‘oni xarobalari o‘rnida joylashgan deb hisoblagan edi. U o‘z fikrini xitoy manbalaridagi ma’lumotlar yordamida tasdiqlaydi. Ularda shunday deyiladi: «Lona qadimgi Dovon viloyati bo‘lib, Guyshanhukmdorining qarorgohidir».

Yu.A.Zadneprovskiy ham shu nuqtai nazarga qo‘shilgan, ammo har ikki olim ham bari bir Dovonning asosiy poytaxti Ershi bo‘lgan, deb hisoblaydilar. Bundan ayon bo‘ladiki, mazkur podsholikda bir vaqtning o‘zida ikkita poytaxt bo‘lgan. Agar manbalarga diqqat qiladigan bo‘lsak, unda eramizgacha bo‘lgan II asrda davlat poytaxti Ershi ekanligi, eramizning I asrida esa Guyshan poytaxt bo‘lganligi ma’lum bo‘ladi. Ehtimol, bu o‘rinda biz sharqning ayrim mamlakatlariga xos bo‘lgan hukmdorlarningqishlik va yozlik qarorgohlarining mavjudligi holatiga duch kelgandirmiz. Masalan, ko‘shni Kanguy davlatida (eramizgacha bo‘lgan II asr – eramizning V asri) ikki poytaxt bo‘lgan: yozgi – Faney va qishki – Bityan. Demak, unda ikkita poytaxt bo‘lgan degan fikrga kelish mumkin, biroq Guyshan sifatida, anglashilayotgan Mug‘ qo‘rg‘oni maydoniga ko‘ra uncha katta emas. Mug‘tepa davlat poytaxti bo‘lishdan ko‘ra mustaxkamlangan qal’a bo‘lganligi haqiqatga yaqinroqdir.

Ta’kidlab o‘tish joizki, Dovon davlati haqida dastlab eramizgacha bo‘lgan II asrda, oxirgi marta esa eramizning III asrida, 280-289 yillarda xitoy elchilarining Farg‘onada bo‘lishi munosabati bilan eslatib o‘tiladi. Shundan so‘ng manbalarda Dovon haqidahech qanday ma’lumotlar uchramaydi, ancha keyinroq esa 436 yilda imperator Vey elchisi Dun Vap’ Polonaga – sobiq Dovonga borganligi haqida ma’lumot beriladi. Demak, bu davrga kelib siyosiy vaziyat o‘zgargan va Dovon boshqa nom bilan – Polona deb atala boshlagan. Shunday qilib, Farg‘onadagi davlat 400-500 yil davomida xitoy manbalaridaDovon nomi ostida mavjud bo‘lgan.

O‘zining butun tarixi davomida mazkur davlat yirik imperiyalar va kuchli davlatlar ta’siri ostiga tushmasdan o‘z siyosiy erkinligini saqlab kelgan. Arxeologik topilmalar ham qadimgi Dovonning o‘ziga xos rivoj­lanish yo‘liga ega bo‘lganligini tasdiqdaydi. Masalan, Farg‘ona vodiysi eramizgacha bo‘lgan VI-IV asrlarda Eron Ahamoniylari va Iskandar Zulqar­nayn bosqinlaridan chetda qolgan. Iskandar faqat Xo‘jand shahrigacha kel­gan, xolos. Salavkiylarning ham vodiyga kirib borganliklari haqida ma’lu­motlar yo‘q. Dovon dehqonlar va chorvadorlarning, hunarmandlar va savdo­garlarning ko‘plab shaharlarga hamda boshqaruvning demokratik tuzumiga ega bo‘lgan davlati edi. Shubhasiz, u tariximizda sezilarli iz qoldirib, Farg‘onaning keyingi taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatdi. Dovonning ikki marta katta kuch bilan bostirib kirgan Xitoy imperiyasining qo‘shinlariga qarshi turib, o‘z mustaqilligini mardona himoya qilganligi ham diqqatga sazovordir.

Demak, Dovon - Farg‘ona davlati mil. avv. IV va milodiy III asrlarida mavjud bo‘lgan va boshqaruv tuzumiga ko‘ra podsholik hisoblanadi. Dovonda dehqonchilik va chorvachilik juda rivojlangan edi. Dehqonchilik yerni sun’iy sug‘orishga asoslangan. Boy va rang-barang moddiy madaniyat namunalari Dovonda hunarmandchilnk turlari juda rivojlanganligidan dalolat beradi. Shu o‘rinda, ishlab chiqarish kuchlariiiig rivoji Dovonda shaharsozlik madaniyatining gullab-yashnashiga olib kelganligini ta’kidlab o‘tish joiz. Manbalardan ma’lumki, 25 foiz aholi shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk Ipak Yo‘li faoliyat ko‘rsata boshlashi ham bu davlatning gullab yashnagan davriga to‘g‘ri keladi. Bu qit’alararo savdoda sharqiy Sug‘diyona chega­ralaridan to Tan davridagi Xitoy imperiyasigacha bo‘lgan yo‘liing xavf­sizligini ta’minlashda, oziq-ovqat, yo‘l ko‘rsatuvchilar va tarjimonlar yet­kazib berishda Farg‘ona asosiy rol o‘ynagan. Mohiyat - e’tiboriga Dovon dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar va savdogarlar davlati edi. Bu davlat Farg‘onaning keyingi taraqqiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmagan.