Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
25 Savollar Tanga qanotlilarning qancha turlari mavjud? Kapalaklarning asosiy belgilarini ayting? Kapalaklar lichinkalarining tuzilishini ta’riflang? 4.7. Qattiq qanotlilar yoki qo‘ng‘izlar Qattiq qanotlilarning hozirgi kunda 300 mingga yaqin turi fanga ma’lum. Mazkur turkum vakillarining asosiy belgisi birinchi juft qanotlari qattiq tinch turganda ushbu qanotlar orqasiga yopishib turadi. Qattiq qanotlari ostida bir juft pardasimon qanotlari joylashgan. Qo‘ng‘izlarning ba’zi turlarida (masalan, qora tanlilarda) qanotlar yo‘q. Qo‘ng‘izlarning tanasi bir necha mm dan 10—15 sm va undan ham katta bo‘lishi mumkin. Qattiq qanotlilarning og‘iz apparati kemiruvchi ti pda tuzilgan. Yuqori jag‘lari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, kemirish vazifasini bajaradi. Qattiq qanotlilar oziqlanishiga ko‘ra yirtqichlar, o‘laksaxo‘rlar, o‘simlikxo‘rlar va go‘ngxo‘rlarga ajratiladi. Ushbu turkum vakillari ichida qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi turlari mavjud. Masalan: kolorada qo‘ng‘izi — kartoshka va boshqa ituzumdoshlarga, poliz qo‘ng‘izi poliz ekinlariga kuchli zarar yetkazadi. Ayrim tur qo‘ng‘izlar (masalan: xonqizlar) o‘simliklarga zarar yetkazuvchi o‘simlik bitlari kabi zararkunanda hasharotlar bilan oziqlanib foyda keltiradi. Qattiq qanotlilar turkumi go‘shtxo‘rlar va turlixo‘rlar kenja turkumlariga bo‘linadi. Savollar Qattiq qanotlilarning qancha turi fanga ma’lum? Qattiq qanotlilar oziqlanishiga ko‘ra qanday guruhlarga ajratiladi? Qattiq qanotlilarning qanday zararli turlarini bilasiz? 26 4.8. Yarim qattiq qanotlilar yoki qandalalar Yarim qattiq qanotlilarning 40 mingga yaqin turi fanga ma’lum. Og‘iz apparati sanchib so‘ruvchi ti pda tuzilgan. Oldingi qanotlarining yarmi qattiq xitindan iborat, yarmi esa pardasimon tuzilgan. Yarim qattiq qa- notlilar o‘zidan qo‘- lansa hid chiqaradi. Ushbu turkum vakillari ichida qishloq xo‘jalik ekin- lariga jiddiy zarar yetkazuvchi turlari mavjud. Ba’zi turlari yirtqich bo‘lib, umurtqasizlar va u m u r t q a l i l a r n i n g qonini so‘rib oziq- lanadi. Ko‘pgina turlari suvda hayot kechiradi. Qandalalar chala o‘zgaruvchan ha- sharotlar guruhiga kiradi. Ularning lichinkalari tashqi ko‘rinishi bilan yetuk hasharotga o‘xshaydi va uchinchi yoshidan boshlab qanot chi- qara boshlaydi. Yarim qattiq qanotlilar turkumi ochiq va yashirin mo‘ylovlilar kenja turkumlariga bo‘- linadi. 9-rasm. To‘g‘ri qanotlilar turkumi. Zararkunanda chigirtkalar: 1—ko‘chmanchi chigirtkalar; 2—marokash chigirtkalari; 3—voha chigirtkasi; 4—sibir chigirtkasi; 5—qora tuproq chigirtkasi; 6—to‘qay chigirtkalari; 7—otbosar; 8—cho‘l chigirtkasi. 27 11-rasm. Kapalaklar turkumi. 1 — maxaon kapalagi; 2 — karam kapalagi; 3 — podaliriya; 4 — do‘lana kapalagi; 5 — sholg‘om kapalagi; 6 — bryukva kapalagi. 10-rasm. Kolorado — kartoshka qo‘ng‘izi. 1 — yetuk bosqichi; 2 — lichinkasi; 3 — bargga joylashtirgan tuxumlari; 4 — zararlangan kartoshka ko‘chati (tuproqda g‘umbaklari); 5 — bargni zararlayotgan lichinkalari; 6 — g‘umbagi. 28 12-rasm. Kapalaklar turkumi. 1—apollon; 2—mnemozina; 3—raps kapalagi; 4—poliksen; 5—mirmidon; 6—tillasimon sariq kapalak. 13-rasm. Kapalaklar turkumi. A: 1—qayrag‘och kapalagi; 2—kichik yaltiroq kapalak; 3—chaqamug‘ kapalagi; 5—kunduzgi tovus ko‘z kapalak. B: 1—metall ko‘rinishidagi oltinsimon; 2— tishqanotli tunlam; 3—sariq-kulrang no‘xat tunlami; 4—qo‘pol mo‘ylovchali kapalak; 5—oddiy mo‘ylovchali kapalak. 29 14-rasm. Parda qanotlilar turkumi. 1 — yirik skoliya arisi; 2,3,4 — qovoq arilar urg‘ochisi—2, erkagi —4; 3 — ishchisi; 5 — katta qarag‘ay shoxdumli ari; 6-18 — yaltiroq arilar. Savollar Yarim qattiq qanotlilarning og‘iz apparati qanday tuzilgan? Qandalalar qanday kenja turkumlarga bo‘linadi? 30 5-BOB. Hasharotlarning rivojlanishi Hasharotlar ayrim jinsli hayvonlar bo‘lib, ularning ko‘p turlarida erkak va urg‘ochi individlari tashqi ko‘rinishi bilan farqlanib turadi. Erkak va urg‘ochi hasharotlar jinsiy tuzilishidagi farq bilan birga katta-kichikligi, rangi, ayrim o‘simtalari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Ko‘p hasharotlarning erkak individlari urg‘ochilariga nisbatan kichikroq va mo‘ylovlari yaxshi rivojlanganligi uchun hidni yaxshi sezadi. Erkak hasharotlarda bir juft urug‘don mavjud. Urug‘donda spermatozoidlar ishlab chiqariladi. Urg‘ochi hasharotlarda esa bir juft tuxumdon mavjud. Unda tuxum hujayralari yetiladi. Ayrim hasharotlarda erkak individlar ba’zi rivojlanish bosqichida uchraydi yoki umuman uchramaydi. Masalan, o‘simlik bitlari yoz davomida partenogenetik (tuxumlari urug‘lanmasdan) usulda tirik tug‘ib ko‘payadi. Kech kuzda kunlar soviy boshlagach, erkak individlar paydo bo‘ladi va urg‘ochilarini urug‘lantiradi. Hasharotlarda tuxum urg‘ochisining tuxum yo‘lida urug‘lanadi. Hasharotlarning tuxumlari turli ko‘rinishga ega va tuxumlarini turli joylarga qo‘yadi (15-rasm). Urg‘ochi hasharotlar urug‘langach, turiga bog‘liq holda turli sonda tuxum qo‘yadi. Masalan, uy pashshasi hayoti davomida 600 ta, asalari kuniga mingtadan ortiq va hayoti davomida 1,5 millionga yaqin, termitlar kuniga 30 mingdan va umri davomida 10 millionga yaqin tuxum qo‘yadi. Hasharotlarning yashash davri ham turlicha bo‘lib, bir necha kundan boshlab ayrim turlarida bir necha yilgacha davom etadi. Ba’zi hasharotlar bir yilda bir necha marta avlod berib rivojlansa (o‘simlik bitlari 10 dan ortiq, olma qurti 3 marta), ba’zi hasharotlar bir necha yilda (buzoqboshi uch yilda) bir marta avlod beradi. Tuxumdan chiqqan lichinkaning voyaga yetguncha rivojlanishiga ko‘ra hasharotlar to‘liq va chala o‘zgarish bilan rivojlanuvchi guruhlarga bo‘linadi. Chala o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar tuxum, lichinka va voyaga yetgan hasharot bosqichlarida rivojlanadi. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar esa tuxum, lichinka, g‘umbak va voyaga yetgan hasharot bosqichlarida rivojlanadi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|