Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həsən bəy Zərdabi (Məlikov)
- Həsən bəy Zərdabi Şəkil 1.2. Canlı, cansız və biokos maddə
- Həsən Əliyev Məmməd Emin Salayev
böyük alman alimi Romannanın,torpaqların mənşəi və xəritələşdirilməsində Ştremme (Almaniya), Murqoçi (Rumıniya), Novak (Çexoslovakiya), Ziqmond (Macarıstan), Marbut və Kelloq (ABŞ), Robinzon (İgiltərə), Preskott (Avstraliya) və bir çox başqalarının xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Həsən bəy Zərdabi (Məlikov) (1842-1907) - Dokuçayevin həmyaşıdı olub Azərbaycanda təbiətşünaslıq elmlərinin inkişafında çox böyük xidmətləri olmuşdur. Onun yaradıcılığında kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar olan elmlər, o cümlədən torpaqşünaslıq və aqrokimya əsas yer tutur. H.Zərdabi torpaqşunaslıgın mühüm nailiyyətlərini 1875-77-ci illərdə özünün şəxsi təşəbbüsü ilə buraxılan “Əkinçi” qəzetində “əkin və zirayət xəbərləri” başlıgı altında dərc etdirmişdir. H.Zərdabinin torpaqşünaslıq elmi haqda fikirləri əsasən dag süxurlarının aşınması prosesində, torpaqəmələgətirən amillərin rolundan, torpagın əmələ gəlməsindən, fiziki- kimyəvi
xüsusiyyətlərindən, Həsən bəy Zərdabi Şəkil 1.2. Canlı, cansız və biokos maddə 13
münbitliyindən, torpaq analizlərinin əhəmiyyətindən, yararsız, torpaqları yaxşılaşdırmaq tədbirlərindən, torpaqəmələgəlmə prosesində insanın təsərrüfat fəaliyyətindən və s. ibarət olmuşdur. H.Zərdabi ilk dəfə torpaq təsnifatı haqda fikir söyləyərək,torpaqları mexaniki tərkibcə üc qrupa bölmüşdür:gil,qum,əhəngli (karbonatlı) torpaqlar. Onun torpaq meliorasiyası, eroziyası, münbitliyi, becərmə sistemi və eləcədə də torpaqda suyun formalarına dair söylədiyi qiymətli elmi nəzəriyyələr böyük əhəmiyyət kəsb edir və indi də öz aktullıgını itirməmişdir. Bütün bu məsələlər H.Zərdabinin 1899-1903-cu illərdə yazdıgı “Torpaq,su və hava” adlı monoqrafik əsərində özünün geniş elmi şərhini tapmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, H.Zərdabini Azərbaycanda torpaqşünaslıq elminin ilk yaradıcısı hesab etmək olar.Onun torpagın törəməsi, münbitliyi mexaniki tərkibi, eroziyası, mühafizəsi və s. məsələlər haqqında söylədiyi qiymətli fikirlər əksər məhşur rus alimlərindən (V.Dokuçayev, V.Vilyams, N.Kaçinski və s.) əvvəl söylənmişdir. Azərbaycan torpaq cografiyası elminin inkişafında İ.Y.Kovalevski (Eldar düzü,Samuxda), P.S.Kossoviç (Muganda), S.A.Zaxarov, V.Romanov, Y.A.Kamenski (Mil- Şirvan düzlərində), S.A.Zaxarov, V.A.Akimtsev, S.İ.Tyuremnev, Z.İ.İmşenetski, V.P.Smirenov-Loginov, V.P.Volobuyev və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur.Bu cəhətdən prof. S.A. Zaxarovun 1925-26-ci illərdə rəhbərliyi altında təşkil edilmiş Azərbaycan torpaq ekspediyasının tədqiqatlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu ekspedisiyanın ayrı-ayrı regionlarda apardıgı tədqiqatlar nəticəsində bir neçə hissədən ibarət materiallar dərc edilmiş,Azərbaycan torpaqlarının 14
rayonlaşması aparılmış və ilk torpaq xəritəsi tərtib edilmişdir. 1920-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutu nəznində Kənd Təsərrüfat fakültəsi və onun tərkibində torpaqşünaslıq kafedrası təşkil olunur. Azərbaycanın torpaq örtüyünü öyrənən ilk tətqiqat özəkləri torpaqşünaslıq kafedrasında, Muğan təcrübə stansiyasında (Cəfərxan ) və respublikanın təbii sərvətlərini öyrənən cəmiyyətin tərkibində isə başlayır (1920-1924) . Kafedranın rəhbəri Smirnov – Loginovun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə Abşeron yarımadasının , Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəklərinin torpaqları tətqiq edilərək xəritələşdirilir. 1932 - ci ildə Azərbaycan Elmi Tətqiqat Pambıqçılıq İnstitutunda təşkil olunan aqrotorpaqşunaslıq şöbəsi respublika torpaqlarını öyrənməyə başlayır. Bu işlərə dəvət edilmiş professor V.Akimtsev, N.Bekareviç və Qorodetskidən başqa torpaqşünaslıq kafedrasının işçiləri M.Əsgərbəyli, Ə.Qasımov, M.Ağamirov, Ə.Zeynalov, M.Rəhimov və b. cəlb edilir. SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsi geologiya bölməsi nəzdində, 1933 – cü ildə Torpaqşünaslıq bölməsinin təşkili torpaqşünaslıq elminin Azərbaycanda inkişafı üçün təşkilat bazası olur. Bölmənin içində Lənkəran vilayəti torpaqlarının öyrənilməsi R.V.Kavalyev çay əkini üçün yeni torpaq sahələrinin aşkara çıxarılması xüsusi yer tutmuşdur. 1937 – ci ildən başlayaraq bölmə quru subtropik iqlim rayonları torpaqlarını tədqiq etmək üçün xüsusi ekspedisiya təşkil edir. Bu ekspedisiya Şirvan düzünün, Pirsaat hövzəsinin və Böyük Qafqazın bu hövzəyə yaxın torpaqlarının, burada torpaqların şorlaşmasında palçıq 15
vulkanlarının roluna aydınlıq gətirir (H.Əliyev, B.Klopotovski). 1930-1940-cı
illərdən başlayaraq Azərbaycanda milli torpaqşunaslar nəsli yetişməyə başlamışdır. Bunlardan M.Əsgərbəyli,
və b.göstərmək olar. Bir qədər sonra, təxminən 1950-ci il dən başlayaraq Azərbaycanda torpaqşünasların ikinci böyük nəsli yetişmiş və fəaliyyətə başlamışdır.Bunlardan torpaqların cografi
mənşəi,
xəritələşdirilməsi, aqroekologiyası və keyfiyyətcə
qiymətləndirilməsi (bonitirovkası) işində Ş.G. Həsənovun, torpagın fiziki və aqrofiziki xassələrinin öyrənilməsində böyük
elmi- tədqiqatların müəllifi R.H.Məmmədovun, şoran və şorakət torpaqların tətqiqi və meliorativ yaxşılaşdırılmasında qiymətli tədqiqatlar aparan M.P.Abduyevin, “Torpagın mineroloji xassələrinin öyrənilməsində İ.Ş.İsgəndərovun , suvarılan əkincilik zonası torpaqlarının öyrənilməsində M.P.Babayevin, rütubətli subtropik zona torpaqları B.İ.Həsənovun, subasar rejim torpaqları V.H.Həsənovun, torpagın stasionar tədqiqatları X.Həsənovun, eroziyaya ugramış torpaqların tətqiqində K.A.Ələkbərovun, X.M.Mustafayevin, B.Q.Şəkuri, F.Hacıyev və b. , torpaqlarda üzvi maddələrin. xüsusilə humusun biokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində S.Ə.Əliyevin, Həsən Əliyev Məmməd Emin Salayev 16
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|