ƏSƏD ƏLİyev
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əsəd Əliyev
- XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti
Əsəd Əliyev 116 hansısa yaxın qohumundan nigarandır, onunla halallaşmadan ölm ək istəmir. Onu bu iztirabdan qurtarmaq üçün ovcuna kiçik bir daş qoyardılar. Xəstə həmin daşı intizarında olduğu şəxsin əli sanaraq canını tapşırardı. Və yaxud, ailənin bir üzvü əlini x əstənin əlinə verərdi. Xəstə həmin əli həsrətində olduğu şəxsin əli bilərək nəfəsdən olardı. Bu haqda Azərbaycan etnoqraflarının əsərlərində də məlumat verilir (71,282). Bəzən d ə tez candan olması üçün xəstəni taxtdan və ya çarpayıdan düşürüb yerə (torpağa) qoyardılar. Əhalinin düşüncəsinə görə, insan torpağa çox bağlı olduğundan, torpaq çətin can verən x əstəni tez qoynuna çəkərək əzab-əziyyətdən qurtarırdı. Əlbəttə, bu xalqın Yer-Torpaq kultuna inamı ilə bağlı olub, zaman- zaman yaddaşlarda yaşamış, nəsildən-nəslə ötürülərək son dövl ərədək gəlib çıxmışdır. X əstə candan olduqdan sonra gözlərini sığayar, çənəsini ç əkib bağlayar, əllərini yanına salar, Azərbaycanda (49,197) və dig ər türkdilli xalqlar (132,78) arasında olduğu kimi, ayaqlarını cütl əyərək baş barmaqlarını ağ iplə bir-birinə bənd edər və üzünü ört ərdilər. Bundan sonra mərhumu ortaya qoyub ağlayardılar. Xalq arasında bu, “ağlaşma” adlanardı. Ağlaşma mərasimində səriştəsi və qabiliyyəti olan bir qadın “ağı” və ya “dil” deyir, digər qadınlar isə onun tükürp ədici avazından təsirlənərək ağlaşırdılar. Sağlığında el iç ərisində xüsusi hörmətə malik olan, qəhrəmanlığı, vurub- tutmağı ilə diqqət çəkən şəxslərin ağlaşma mərasimi daha t əsiredici keçirdi. Qeyd etdiyimiz məsələ barədə Azərbaycan XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti 117 yazıçısı Ə.Haqverdiyevin fikri də maraqlıdır. O yazırdı ki, “Q ədim Azərbaycanda... qəhrəman ölən günü camaatı bir yerə toplayırdılar. Bu toplantıya “yuq” deyirdilər (yuqlama-ağlamaq sözünd əndir). Toplananlar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi də- v ət edilmiş “yuqçular” isə ikisimli “qopuz” çalıb oynayardılar. Yuqçu əvvəlcə mərhum qəhrəmanın igidliklərindən danışıb, onu t əriflyərdi. Sonra isə qəmli havaya keçib şanlı qəhrəman üçün ağı deyərdi. Toplananlar da hönkür-hönkür ağlayardı” (27,392). Öl ən şəxsə ağı demək, göz yaşı tökmək lap qədimlərdən m əlumdur. Təsadüfi deyil ki, şair Dəvdək məşhur Alban hökmdarı Cavanşirin ölümünə ağı həsr etmişdir: Ey ilahi k əlamları xəlq eyləyən ulu Tanrı, Özün n əğmə-ağı söylə, yad et bizim hökmdarı. El ə nəğmə-ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün Gözümüzd ən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları 37,147). T ədqiq etdiyimiz bölgələrin əhalisi ağı və yaxud dil dem əklə mərasim iştirakçılarını ağlatmaqda səriştəsi olan qadınlara “ağıçı” və ya “dil deyən” deyərdilər. Dünyasını dəyişən gənc olardısa onun ana-bacısı və qohum- əqrəbası “şivən” salar, yanıqlı ağılar deyərək özlərini döy ər, üz-gözlərini cırar və saçlarını yolub mərhumun üzərinə tök ərdilər. İslamdan öncə mövcud olan bu ənənə uzun yol keç ərək öz yaşantısını bu gün də davam etdirir. Vaxtilə hun q əbilələri də rəhmətə gedən üçün bıçaq və ya xəncərlə yanaqlarını, əl və ayaqlarını çərtib qan axıdırdılar (37,156). Bu cür cizgil ərə “Kitabi-Dədə Qorqud”da da rast gəlirik. Dastanda Əsəd Əliyev 118 qeyd edilir ki, Beyr əyin ödüyünü düşünən “Ağ bircəklü anası bul dır-buldır ağladı, gözinin yaşın dökdi, acı tırnaq ağ yüzinə aldı-çaldı. Al yanağın tartdı, qarğu kibi qara saçını yoldı” (40,57). Əhali arasında ağını, dil deyib ağlamanı mərhumun “urvatı”, “yaraşığı” sayardılar. Ona görə də ağı deyilməyən m ərhum üçün “yaxşı urvatlamadılar”, “elə bil yiyəsiz idi, heç dil dey əni olmadı” və s. kimi ifadələr işlədilərdi. Ümumiyyətlə, dil dem ək adəti bütün türkdilli xalqlar üçün səciyyəvi olmuşdur. Mat əm zamanı yaxın adamların saçını yolmasına və ya hörükl ərini kəsməsinə gəldikdə isə, bu adət “Qafqazın başqa xalqları içərisində də mövcud olmuşdur. Məsələn, pşavlarda qadının qardaşı və əri ölərkən o, saçlarını kəsirdi” (53,82). Yeri g əlmişkən onu da deyək ki, ölən şəxsə “öldü” dem əzdilər. Öldü termininin əvəzinə “tələf oldu”, “dünyasını d əyişdi”, “candan oldu”, “canını tapşırdı”, “keçindi”, “rəhmətə getdi”, “haqq dünyasına qovuşdu” və s. kimi ifadələr işlədilərdi. Qocaların dediyinə görə, evində ölüm hadisəsi baş verən ail əyə bütün el-oba yığışar və hərə öz bacarığı müqabilində köm əklik göstərərdi. Qohum-qonşular “yas məclisi” üçün yer düz əldər, çadır qurar, stol, stul daşıyar və işlənəcək qab-qacağı toplayardılar. Bir neçə nəfər isə qəbir qazmağa gedərdi. Bütün bu köm əkliklər təmənnasız edilərdi. Çünki hər bir şəxs hüzurda iştirak etməyi və köməklik göstərməyi özünün mənəvi borcu sayırdı. Z.S.Musayevin qeyd etdiyi kimi, “hüzur yerinə getmək, XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti 119 m ərhumu son mənzilinə qədər ötürmək hökm deyil, borcdur. Borcu is ə yerinə yetirmək ən böyük hökmdür” (61,39). Günorta saat 3-4 rad ələrində və ya şər qarışan ərəfədə ölü d əfn etmək yasaq idi. Ona görə də obaşdan və ya səhər saat 9-10 rad ələrində “keçinəni” həmin gün günortaya kimi dəfn ed ərdilər. Axşamüstü və ya gecə “tələf” olan şəxs isə səhərisi gün torpağa tapşırılırdı. Düşünülərdi ki, şər vaxtı dəfn edilən ölü başqa birisini də aparar. 1970-ci ild ən sonra bəzi bölgələrimizdə dəfn mərasimi bir q ədər dəyişikliyə uğramışdır. Belə ki, hansı vaxtda dünyasını d əyişməsindən asılı olmayaraq, mərhumu ikinci, əsasən də üçüncü gün günorta saat 1-2 rad ələrində dəfn edirlər. M əlumatçılarımıza görə, 40-50 il bundan öncə əhalinin qazanc dalınca Rusiyanın bu və ya digər şəhərlərinə axını başladı. Bu proses getdikcə daha geniş vüsət aldı. 1973-cü ildə t əkcə Borçalının “Kəpənəkçi kəndindən 300 nəfər Rusiyanın müxt əlif rayonlarında, eləcə də Qərbi Sibirdə” (105,111) çalışırdı. Gediş-gəliş çətin olduğundan, bu kimi insanlar ölümünd ən cəmi bir neçə saat sonra dəfn olunan mərhumlarının torpağa tapşırılmasında iştirak edə bilmirdilər. Ona görə də uzaqda olan qohum- əqrəba gələnə kimi “dünyasını dəyişən” şəxsi məcburən 2-3 gün saxlamalı olurdular (86,192). Beləliklə, m əcburiyyətdən yaranan bu cür gecikdirmələr mərhumun ikinci v ə ya ücüncü gün dəfn edilməsini adət şəklinə saldı. Qeyd ed ək ki, gecə mərhum olan otağın işığını söndürm əzdilər. Bir neçə ahıl kişi həmin otaqda oturub Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|