Əsərlər Ana dilinin tədrisi metodikası
Ağarəhim Əsərlər
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ağarəhim Əsərlər
Ağarəhim Əsərlər
435 Tabloda dəniz elə bil yorğun adamlar kimi mürgüləyir. Həzin əsən xəzri onun səthini ağır-ağır tərpədir. Xırda ləpələr sakit dənizin si- nəsini sanki qabardır. Tabloda axşamın yaxınlaşdığı hiss olunur. Dənizin doğma sakinləri, ağ qağayılardan bəziləri gümüşü qanadla- rını çırpa-çırpa bir-birini ötür, mavi sulara baş vururlar. Bəziləri də dənizdən baş qaldırmış qayalıq adacıqlarında gecələmək üçün tələ- sirlər. Dənizdə tam sakitlik duyulur. Ancaq bu sakitlikdə qurub-ya- ratmaq həvəsi, qəhrəman insan əməyi hiss olunur. Budur, dənizin içərilərində neft buruqları ―meşəsi‖ canlanır. Bu buruqlar insan ağ- lının, insan əməyinin misilsiz hünəri ilə yaranmışdır. Dənizin dibin- dən, torpağın dərin qatlarından gecə-gündüz çıxan neft insanların qəhrəmanlıqlarını təcəssüm etdirir. Ön planda dənizin soyuqluğu mavi boya ilə verilir. Yaxınlaşan axşam qaranlığı Xəzərin zümrüd rəngi ilə qarışır. Neft buruqları meşəsini bürüyür, onların siluetini üzə çıxarır. Bu axşam qaranlığında uzaqdakı qəsəbənin işıqları gö- rünür, elektrik lampalarının işığı altında qəhrəman neftçilərin ahəngdar işi davam edir. Doğrudur, şagirdlərin hamısı belə inşalar qura bilməmişdilər. Lakin onların monoloji şifahi nitqinin təhlili göstərdi ki, şagirdlərin bir qrupu müstəqil hərəkət etmiş, təbiət təsvirini, oradakı lirikanı duymuş, müəllifin məqsədini, əsərin ideyasını başa düşmüşdülər. Ona görə ki, müəllim yeri gəldikcə şagirdlərin yaş və bilik səviyyə- sinə uyğun olan, təsviri xarakter daşıyan belə reproduksiyalardan istifadə etməlidir. Təcrübə göstərir ki, I-IV siniflərdə təsvir xarakterli inşaların belə qurulması şagirdlərin incəsənət əsərləri üzrə biliklərinin dairə- sini genişləndirməklə, onlarda iti müşahidə aparmaq, əqli nəticələrə gəlmək qabiliyyəti aşılayır, fantaziyasını və monoloji şifahi nitqini də inkişaf etdirir.
Ağarəhim Əsərlər
436 6. Nağıl xarakterli monoloji nitq
Nağıletmə janrı dedikdə monoloji şifahi nitqin danışmaq, nağıl etmək və məlumat vermək formaları nəzərdə tutulur. Burada başlı- ca məqsəd baş vermiş və yaxud düşünülmüş hər hansı hadisə, oxunmuş bədii və elmi-kütləvi materialların məzmunu, yerinə yeti- rilmiş və ya planlaşdırılmış hər hansı tədbir haqqında fıkrin təfsilatı ilə, məntiqi və xronoloji ardıcıllıqla başqalarına çatdırılmasıdır. Nağıletmə prosesində bəhs olunan hadisə kompozisiya cəhətdən bitkin bir hekayədə əks olunur. Bu hekayə də başqa əsərlər kimi üç mərhələyə ayrılır: a) zavyazka; b) kulminasiya; v) razvyazka. Birinci hissədə cərəyan edən hadisənin başlanğıcı verilir. Bunu hekayənin girişi də adlandırmaq olar. Hadisənin başlanma yeri və vaxtı, kim tərəfindən, hansı şəraitdə baş verməsi göstərilir. Hadisə- nin gələcək inkişafı üçün zəmin hazırlanır. İkinci hissə hadisənin dinamik inkişafı və düyün nöqtəsidir. Üçüncü hissə isə hadisənin açılışı, son nəticəsidir. I-IV siniflərdə şagirdlərə nağıletmə prose- sində bəhs olunan hadisənin baş vermə yerini və vaxtını şərh et- mək, hadisənin düyün nöqtəsini açmaq bacarığı aşılanmalıdır. Şa- girdlər hadisənin başlanğıc, düyün nöqtəsi və açılışının nəticəsinin nədən ibarət olduğunu bilməli, hekayədəki əsas funksiyanı dərk et- məlidirlər. Nağıletmə prosesində nitqin xarici ifadə vasitələrindən (intona- siya, jest, mimika və s.) istifadə edilməli, hekayənin məzmunu ilə forması arasındakı vəhdət diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. Bun- larsız qəhrəmanın hərəkəti dəqiq açılmır, dumanlı qalır. I-II sinif şagirdləri fantastik, yumoristik, gülməli hekayələri çox sevirlər. III-IV siniflərdə şagirdlər bir qədər ciddi, müharibədən bəhs edən materialların oxunmasına da meyl edirlər. Müəyyən el- mi-kütləvi məqalələr də oxuyurlar. Şagirdlərdən belə hekayələr qurmaq tələb olunduqda, onlar hər şeyə adi baxır, nağıl etməyə mövzu tapmırlar. Ona görə də nəql xarakterli monoloji şifahi nitqin inkişafı üzrə iş apararkən I-IV sinif şagirdlərinin öz həyatlarında Ağarəhim Əsərlər
437 baş verən hadisələri danışmağa aid şifahi hekayələrin tərtibinə ge- niş yer verilməlidir. Təcrübə göstərir ki, I-II siniflərdə şagirdləri maraqlandıran, fan- taziyalarını hərəkətə gətirən, hadisənin əsas məğzini, fabulasını təş- kil edən ―Meşədə necə azdıq‖, ―Tülkü tələdə‖, ―Qorxulu hadisə‖, ―Qaraquşun bala dovşanı aparması‖ və s. kimi mövzular təqdim olunmalıdır. III-IV siniflərdə isə şagirdlərə bir qədər mürəkkəb xa- rakterli ―Kitabxanada‖, ―Məktəbin muzeyində‖, ―Canlı güşədə‖, ―Balıq ovunda‖, ―Biz təbiətin dostlarıyıq‖ və s. mövzular verilməli- dir. Belə mövzular şagirdləri düşündürür, baş vermiş hadisəni asan- lıqla xatırlamağa, monoloji şəkildə ifadə etməyə təhrik edir. Nağıletmənin müxtəlif növləri mövcuddur. Biz gələcəkdə onlar üzərində dayanacağımızdan burada söhbət açmağı lazım bilmirik.
monoloji şifahi nitqin inkişafının mühüm vasitəsi kimi
I-IV siniflərdə oxunmuş materialların nağıl etdirilməsi məzmu- nun şüurlu şəkildə mənimsənilməsini təmin etməklə, şagirdlərin monoloji şifahi nitqinin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nağıletmə prosesində şagirdlər oxuduqlarının məzmununu təkcə təfsilatı ilə monoloji şəkildə verməklə kifayətlənmirlər. Həmçinin zaman və məkan daxilində cərəyan edən hadisəni, ardıcıllığı, perso- najların hərəkətini, təbiətin peyzajını, yazıçının məqsədini, təsvir vasitələrini, hadisənin finalını və ümumən bütövlükdə kompozisi- yanı öyrənirlər. Mövzunun real həyatdan alınmasını, yazıçının ya- radıcı, parlaq təxəyyülünə, fantaziyasına əsasən inikas etməsini ba- şa düşmürlər. Araşdırmalar göstərir ki, nağıletmə ilə şüurlu mənimsəmə bir- biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bu əlaqələr hər ikisinin inkişafına tə- kan verir. Məzmunu şüurlu mənimsəmədən onu məntiqi və dəqiq nağıl etmək mümkün deyildir. Nağıletmə də özlüyündə şüurlu mə- nimsəməyə təsir edir, hadisələri, onun ayrı-ayrı punktlarını, faktla- rını yada salmaq, təsəvvürdə canlandırmaq, müqayisə etmək, mü- Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|