Əsil və sadələşdirilmiş məttılər "ÖNDƏr n ə Ş r iy y a t "

Qalın  Oğuz  elinin  fiziki  və  estetik  tərbiyə  məktəbinin  üslubu  Oğuz 
qəhrəmanlarmm hamısında görünür: Qazan xan ölçüyə gəlməz güc sahibidir, 
həm də qopuz çalır, şeir deyir; Əgrək ve Səgrək qardaşları düşmən ordusunun 
önündə  duran  ərlərdir,  ancaq  qopuz  melodiyası  üstündə  həzin  sözləri  ilə, 
niskil  süzülən  söhbətləri  ilə  insana -  oxuyana,  dinləyenə  bədii  mühit  ovqatı 
təlqin edirlər və s.
“Dədə  Qorqud  kitabı”nın ulu adı, böyük  şöhrəti  qədər də  mübahisələri, 
problemləri var.
Diqqəti  çəkən  problemlərdən  biri  budur  kı',  Azərbaycanınkı  sayılan  bu 
dastan  xalqın  içində  yoxdur,  şənliklərdə,  toy-mağarlarda,  dastan  auditoriya- 
larında  iştirak  etmir.  “Bəs  bu,  haradan  bizim  oldu?”  sualının  cavabını  tap- 
maqda qırğızların “Manas” dastanı yardımçımız olur.  Belədir ki, qırğız baha- 
dırları  Manas,  oğlu  Semetey, nəvesi  Seytekin ana vətəni  qoruyarkən göstər- 
dikləri qəhrəmanlıqların tərənnümü olan “Manas” dastanmı hər aşıq-akın ifa 
edə  bilmir.  Onun  məxsusi  ifaçıları  var  ki,  bunlara  manasçılar  deyirlər. 
Manasçıhq nəsildə irsən k eçir- müəyyən zaman kəsiyində manasçı ailəsində 
bu peşə bir ve ya iki nəfərin şəxsində üzə çıxa bilir.  1989-cu ildə Bişkəkdeki 
türkoloji  qurultayda bildik ki,  Qırğızıstanda cəmi  üç manasçı qahb.  Onlardan 
ikisini  məclisə  getirmişdilər.  Dedilər  ki,  üçüncüsü  yorğan-döşək  xestəsidir, 
bugün-sabahlıqdır.  Deməli, manasçı nəsli kəsilə bilər (o, başqa məsələdir ki, 
birdən  bu  iki  nəslin həresinden  ikisi,  onun da  hərəsindən  ikisi  çıxar və  ma- 
nasçmın  sayı  artar.  Bununla belə zamanın birinde noslin bitib-qurtarması  bir 
məntiq  olaraq  qalır).  Bu  faktı  bildikdən  sonra  mən  belə  qənaətə  gəldim  ki, 
vaxtile  bizdə  də  qorqudçu  ozanlar  olublar.  Dəde  Qorqud  haqqında  ilk 
məlumatları  verən tarixçilər bu  dastanın  hər aşıq tərəfmdən  ifa  edile  bilme- 
diyini söyləyirlər:  “Bu masallan (nağılları -  T.H.) oğuzlar içində ağıllı,  elmli 
kimsələr  əzbərlər  və  qopuzlarını  çalaraq  söylerlər”  (Bax:  M.Ergin.  Dede 
Korkut kitabı,  1  c., Ankara,  1994,  s.36).  Deməli,  Dədə  Qorqud dastanmın da 
xüsusi ifaçıları -  qorqudçular olmuşlar. Və görünür, bir zamanlar onların nəsli 
kəsildiyi üçün dastanımız xalq arasında söylənməkdən dayanmışdır.  Onu elə 
belə,  məselən,  “Koroğlu”  dastanı  kimi,  yəni  hadisələrin  məzmununu nəsrlə 
danışıb, arada şeirləri  əzbər demək şəklində ifa etmək olmaz.  Bu dastan baş- 
dan-başa  şeirdir.  Demeli,  onu  əzbərləmək  üçün  yüz  minlərlə  beytləri  bir 
nəfəsə  əzbər  söyləyən  xüsusi  manasçı  yaddaşı  gərəkdir.  O  biri  dastanlarda 
şeiri  oxumayıb,  onu  ancaq  nesrlə  danışsan,  məzmuna  xələl  gelməz.  Çünki 
məzmun nəsrlə verilir, şeir parçaları emosional ricotlərdir, onları  atmaqla sü- 
jetdə çatışmazhq yaranmır. Ancaq Qorqud eposunda bir cümləni də buraxmaq 
olmaz. Çünki her cümlə şeir misrasıdır və o cümlə-misra ifadan çıxsa, süjetin 
söylənməsində  qırıqlıq  yaranacaqdır.  Burada  soylama  adı  ilə  verilən  şeir 
parçalarında  da  süjet  danışılır.  Dastanın  qalan  hisseləri  də  soylamalar  kimi 
nəzmdir,  şeirdir və eyni  zamanda soylamalar da qalan hisselər kimi məzmu- 
nun  -   süjetin  nəqlinə  xidmet  edir.  Həm  də  Qorqud  şeiri  bugünkü  şeirimiz
kimi  heca  vəznində,  müəyyən  düzümdə  mısralardan  və  qafiyələrdən  ibarət 
deyil.  Təbii  ki,  bu  tip  şeiri  əzbərləməyin  öz  çətinlikləri  var.  Demək,  bu 
quruluş  da  şeirlə  yazılmış  dastanı  əzbərləyən,  əvvəlindən  axırına  qədər  bir 
sözü  də  dəyişmədən,  unutmadan  söyləyən,  tarixçinin  dediyi  kimi,  xüsusi 
“ağıllı, elmli kimsələr”,  fövqəlade  yaddaşlı  ozanlar olmuşlar.  Həmin ozanlar 
qorqudçu adlanırmışlar və bir zaman onların nəsli kəsilib. Bu səbəbə görə də 
bizim olan dastanın el içində şifahi ifası dayanmış və bu nadir sənət abidəsini 
itirməmək  üçün  müdrik  ulu  babalarımız  onu  sonuncu  qorqudçu  ozanın 
dilindən yazıya almışlar.
“Dədə  Qorqud  kitabı”  öyrenildikcə,  sözün  geniş  menasında,  türk 
tarixinin  ayn-ayrı  tutqun  səhifələri  üzərine  işıq  düşür.  Türkün  yaratdığı 
dünyəvi  təsərrüfatlara,  qurduğu  saysız-hesabsız  şəhərlərə,  xariqə  sayılan 
dövlətçilik  tarixinə  göz  yumaraq  bəzən  onu,  sadəcə,  köçəri  etnos  kimi 
səciyyələndirənlər  olublar.  Bu  iddiada  söykənəcəklərdən  biri  bu  olub  ki, 
türklər  çadırda  yaşayıblar.  “Dədə  Qorqud  kitabı”nda  çadır  sözü  hansı  mə- 
qamlarda  işlənir:  “Qazan  gög-ala  çəmənə  çadır  dikdirdi.  Yeddi  gün,  yeddi 
gecə  toy-dügin  edüb,  yemə-içme  oldı”;  “Tekur  çərisin  dəyişirüb  meydana 
gəldi.  Çadır dikdirdi”;  “Xanlar xanr xan Bayındır...  bir yerə ağ otağ, bir yerə 
qızıl  otağ,  bir  yerə  qara  otağ  qurdurmışdı”.  Göründüyü  kimi,  bu  çadırlar 
müəyyen  məqsədlər  üçün  qurulur,  bir  mərasimə  xidmət  edir.  Və 
müvəqqətidir,  merasim  qurtaran  kimi  bu  qurğunun  ömrü  qurtarır.  Ancaq  bu 
çadırlar çox  mükemməl  quruluşa  malik  olurmuş,  otaq rahathğı  ile  tikilirmiş. 
Hətta  çadır-otaq  söz-forması  işlenir.  Hətta  “otaq  qurdurdu”  və  “çadır 
tikdirdi”  ifadələri  söylənir.  Deməli,  burada  “otaq”  sözü  şertidir,  sadəcə, 
çadırın  mükəmməlliyinə  işarə  olunurmuş.  Beləliklə,  xüsusi  mərasimləri 
keçirmək üçün türk öz daimi yaşayış evlərinden  kenarda,  müəyyen olunmuş 
sahələrdə  əski  olimpiya  qurğularının  tipinde  qurğular  qururmuş.  Bunlar, 
həqiqətən,  çadırlar  idi.  Ancaq  türkün  ömürlük,  gecə-gündüz  yaşayış  yerləri 
deyildi.  Heç  olmasa,  buna da diqqət edək ki, Təkur da çadır tikdirir və bu da 
müvəqqətidir -   bunu  döyüş  səhnəsini  seyr  etmek  üçün  tamaşa  yeri,  müasir 
mənada,  yüksək  rütbəli  komandirlerin  durub  baxdığı  herbi  istehkam  kimi 
qururlar.  Başqa bir çadıra diqqət yetirək:  “Oğuz zamanmda bir yigit evlənso, 
ox atardı. Oxı nə yerdə düşsə, anda gerdək dikərdi. Beyrək xan dəxi oxın atdı, 
dibinə  gerdəgin  dikdi”.  Bu  da  çadırdır,  gərdək  kimi  istifadə  olunmaq  üçün 
qurulur- tikilir.  Təbii ki, bu çadır-gərdək toy mərasiminin öz etnik ayinlərinə 
görə üç gündən qırx günə qədər yaşayış yeri kimi istifadə olunur. Göründüyü 
kimi, bütün bunlar qaraçı çadırları  deyil.  Bunlar bugünkü  yas və  toy çadırları 
da  deyil,  bugünkü  olimpiya  tikintilərinin,  qurğularınm  analoqudur.  Bu, 
dövrün mərasim  medəniyyətini nümayiş etdirən tarixi  faktlardandır.
At  türkün  dostudur,  silahdaşıdır.  Bunu da  türkün  ayağına  köçərilik  gös- 
təricisi  kimi yazırlar.  Doğrudan da,  türk ancaq  atın üstündə özünü türk sayır,

---