Əsil və sadələşdirilmiş məttılər "ÖNDƏr n ə Ş r iy y a t "

ilə  əsir  düşə  bilməzdi.  Çünki  dastan-salnamənin  məntiqi  ile  dövlət  16  il 
başçısız  qalmamalıydı.  Salnamə  əslindən  və  dövründən  uzaqlaşdıqca, 
bədiilik tarixiliyi  özünə tabe etdikcə, bədii məntiq tarixi məntiqə  hakim kə- 
sildikcə Uruz boyunun boş yeri daha aydın görünür. Və sonuncu qorqudçu ozan 
həmin  boşluğu  tamamlayır.  Sadəcə  olaraq,  “Dədə  Qorqud”u  “Kitab”  halmda 
tərtib edən tarixi şəxsiyyət onu boylann sırasında düzgün yerləşdirməyib.
Dədə Qorqud süjetindəki hadisələrin tarixi haqqında fıkir birliyı yoxdur. 
Bu  tarixin  bizə  tərəf  amplitudu  XI-XV  əsrləri  əhatə  edir.  O  tərəfə  rəqsi 
hüdudsuz olaraq eramızdan əw ələ gedir. Mənə görə bu düsturu mövcud mü- 
bahisələr  üçün ortaq  məxrəc  saymaq  olar:  “Dədə  Qorqud  dünənimizin  keç- 
mişidir” (İsmayıl Hacıyev). Bu düsturun cam odur ki, “Dədə Qorqud kitabı”nda 
dastanın  yaranması  haqqmda bizə  məlum olan tarixdən  çox-çox  qədimlərin 
nəbzi vurur. Bayram etdiyi  1300 illik yubileylə dünya bu süjetin tamamlanma 
tarixi  kimi  eramızın  VII  əsrini  qəbul  etdi.  Həmin  düstura  görə  VII  əsr 
dünənimizdir və deməli, “Kitab” onaqədərki  tarixi əks etdirir.
“Dəde  Qorqud  kitabı”nda  “dünənimizdən”  (VII  əsrdən)  daha  dərinə 
gedən bir neçə öməye diqqət yetirək:
1. 
Türkün  ailə  quruculuğunda  bele  bir  ayin  olub:  qız  ərə  getdiyi  oğlanı 
fiziki  cəhətdən yoxlarmış,  yalnız  məğlub  olduğuna  ərə  gedərmiş.  M.Baştu- 
nun “Şan qızı” bulqar dastanında belə bir səhnə var: Boyan-İmenin oğlu İcik 
Barısm qızı Samar üçün elçiliye gəlir. Samar o alp qızı alpdır ki, əfsanəvi güc 
sahibi alplardan Əjdahanm yalını qopanb, Albastınm üç dişini salıb, Cinin bir 
qanadım  smdırıb,  Qubann  iki  qabırğasını  qırıb.  İndi  insan  oğlu  İcik  belə  bir 
qızla  qarşılaşmalıdır.  Qız  oğlana  elə  belecə  də  deyir:  “Gəl  tutaşaq,  görüm 
menə  layiqsənmi?”,  Böyük çətinliklə  İcik qalib gəlib,  Samarla evlənir.  Bul- 
qarlar  islamı qəbul  etdikdən sonra bu  ayində  belə  bir dəyişiklik olur  ki,  bəy 
olacaq şəxslə qızın özü yox, onun kişi qohumlarından biri qarşılaşır.  Dastanm 
sonunda  islamı  qəbul  etmiş  bulqarların  toy  mərasimində  belə  bir  epizod  öz 
bədii  eksini  tapır. Bu adət türkün tarixində matriarxat mərhələsinə gedən bir 
hadisə olmalıdır. Bu, matriarxatın ata kultuna döyüşə-döyüşə təslim olmasını 
göstərən  tarixi  mənzərənin  ədəbi-bədii  səhnə  şəklində  əks  olunmasıdır. 
“Dedə  Qorqud  kitabı”nda Bamsı  Beyrəklə  Banıçiçəyin qarşılaşması  sehnəsi 
aşkarca həmin adətə  işarə edir.  Bu səhnədə  açıq-açığına  Bamçiçək  Beyrəyi 
yoxlayır,  məğlub  olduqdan  sonra  onu  qəbul  edir.  “Kitab”da  bu  qarşılaşma 
guya bir tesadüfun nəticesidir. Guya Banıçiçək onun zonasına naməhrəm ki- 
şinin daxil olmasını özünə sığışdırmır, guya bir ərköyün qız şıltaqlığını büru- 
zə  verib  oğlana qarşı  meydan sulayır.  Ancaq Banıçiçeyin bu  aksiyasında hə- 
min  qədim  adətə  bir  işarə  var:  o  bu  adamın  beşikkərtmə  nişanlısı  olduğunu 
bile-bilə,  özünü  Banıçiçəyin  dadısı  (dayəsi)  kimi  təqdim  edir  və  Beyrəyi 
yoxlanışa çəkir.  Təbii  ki, bu,  “Kitab”da islam redaktəsidir.  Deməli,  dastanı-
mızdakı  bu  hadisə  islamdan  əvvəlki  türk  evlənmə  adetinin  özünəməxsus 
şəkilde inikasıdır.
2. 
Başqa  bir epizod.  Dastammızın əhalisi  qımız  içir,  at əti  yeyir.  Ancaq 
tariximizin  bizə  melum  dövrlərindən  bəri  heç  yerde  Azerbaycan  türklərinin 
qımız içməsi, at əti yeməsi  faktı qeydə alınmayıb.  Qımızda müəyyən alkoqol 
dərəcəsi var, insanı dəmləndirir, xoşhal edir. Ancaq hesab etmək olmaz ki, bu 
xüsusiyyətinə  görə,  islamın  qəbulundan  sonra Azərbaycan türkleri qımtzdan 
imtina etmişlər.  Göründüyü kimi,  dastanda qımız içilmesinə qarşı heç bir ya- 
saq işarəsi  yoxdur.  Bu gün də o,  Türküstan türklerinin süfrəsinin ən koloritli 
nemetidir.  Türküstanlılar onu ramazanda  da  işlədirlər.  Maraqlıdır:  qımız  şə- 
rab  qədər  xumarlandırır;  şərabın  verə  biləcəyi  fıkir  azadlığını,  hərəkət  sər- 
bestliyini,  vaxt  xoşhallığım,  insanın  derdsizlik  içində  yaşamasını  qımız  da 
verir. Ancaq şərabı yasaq buyurduğu halda, islam qımızı rədd etmir. Çünki qı- 
mız  türkün  tarixi  yaradıcılıqlarından  biridir.  Türk  bu  xumarlığı  düşüncə  ilə 
yaradıb.  Bu xumarlıq məhz sözün poetik mənasında xumarlıqdır -  o,  günaha 
çəkmir,  cinayət  törətmir,  vəhşiləşdirmir,  xoşagəlməz  heç  nəyə  sövq  etmir, 
yalnız  rahatJıq  vo xoşluq  mənbəyidir -  onu  normadan  artıq  qəbul  etmək  heç 
mümkün  də  deyil.  Bu  şərab  türkün  bəşəriyyətə bəxş  etdiyi,  türkü  türk  edən 
atın  yelinindən  sağılan  saf,  gözəl  Allah  neməti  olan  süddür,  onun  yaratdığı 
xumarhqda  o  südün  ağlığı  var.  Qımızı  bize  islam  unutdurmayıb.  Qımız  içil- 
məsi at etinin yeyilməsi  ilə məqbul  sayılmışdır.  Folklor materialımız göstorir 
ki, bizdə vaxtilə at əti yeyilmişdir.
Bir yumoristik qədim xalq şeirində buna işare  var:- Ay  adam,  kimsən?- 
Həsən -  Nə  Hesən,  hansı  Hesən?- Göy atı  kəsən -   Dəlisən,  nəsən?-  Sehər 
görersən.
Bu misralar ən qədim türk şeirinin əlametlərini özünde eks etdirir Burada 
adam,  Həsən,  səhər  kimi  qeyri-türk  sözlerinin  işlənməsi  şeirin  qədimliyini, 
islamdan əvvelki dövrə aid olmasmı şübhe altına almır. Şeir xalq ağzında, şi- 
fahi gəldiyindən zaman-zaman onda  leksik dəyişme gedib, deyək ki,  arxaik- 
leşən kişi, danla sözünün yerindo adam, səhər işlenməyo başlayıb (məsələn, 
misraların qeyri-bərabər hecalı olması)- Deməli, hadisə də həmin qedimlikdə 
olmalıdır (Göy at yeyilmək  üçün  kəsilib).  Nə  vaxtsa,  ne  səbəbdenso  (iqlim- 
dənmi,  təsərrüfatdanmı  asılı  olaraq) bizdo at əti yeyilməməyə başlanır.  Təbii 
ki,  qımızın  hazırlanmaması,  içilməmesi  de  onunla  bağiıdır.  “Dədə  Qorqud 
kitabı”nda  bu  faktı  Türküstandan  gəlmə  de  saymaq  olar  (Alpamış  -   Bamsı 
Beyrək  elaqesini  yada  salaq).  Ancaq  bir  məsolo  var  ki,  at  əti  bizdo  murdar 
sayılmır,  mekruhdur:  yeyə  de bilərsən,  yeməyə də.  Bu da, Azərbaycan  coğ- 
rafiyasmda ceroyan edən  Dedo Qorqud hadisəlori  ve  misal gətirdiyimiz eski 
xalq şeiri  də göstərir ki, bizdə at oti  yeyilmiş,  qımız  içilmişdir.  Sadoco, bunu 
çox  qədim,  unudulmuş  bir  hadisə  saymaq  daha  məntiqlidir.  Dədə  Qorqud 
süjetləri  həmin qedimliyə gedir.

---