Əsil və sadələşdirilmiş məttılər "ÖNDƏr n ə Ş r iy y a t "
Yüklə 175,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
özünü rahat bilir. Dastanda belə bir səhnə var: “Uruzun qırq yigidi atdan endi. Ala qalqan bağmı qısa dügdilər. Qılıç sıyırdılar. Uruzun üzərinə çox sa- vaşdılar. Yayanın umudı olmaz”. Bəli, yayamn - piyadanın ümidi yoxdur və Uruzun qırx igidi məğlub olur. Çünki türk piyada vuruşa bilmir. Ancaq bu, niyə türk üçün eyib sayılsın? Bu döyüşlər böyük dövlətlərin ordularımn üz- üzə durmasıdır. Türk ordu olaraq “qırmaqla, məhv etməklə yox, sənətkarlıq- la, hərb mədəniyyəti ilə ölkələri ram edib. Atla davramş mədəniyyətinin us- tadı türkdür. Türk cilovun, ram etməyin ustahğmı atın üstündə kəşf etdi - sonra asanlıqla ölkələri cilovladı. Eynən sevgiii atındakı kimi, cilovdan idarə vasitəsi, yönəltmə aləti kimi istifadə etdi - əzab vermək, incitmək üçiin yox” (bizim: “Qıpçaq çölü haqqmda elmi ballada”. Murad Adcmın “Qıpçaq çölü- nün yovşanı” kitabma son söz - Bakı, 1997, s.192). Türk ata minəndə Mete, Atilla, Ər Tonqa, Əmir Teymur, atdan düşəndə Fərabi, Əhməd Yəsəvi, İbn Sina, Nəsimi olur. “Dədə Qorqud kitabı” ilə bağlı mübahisələrdən biri boylarının sayı məsələsidir. Qorqudşünaslıqda belə bir qəti qonaət var ki, bu gün bizo molum olan on iki boy mövcud olmuşlardan ancaq bir qismidir. Bu mülahizoni, bi- rinci növbədə, “Kitab”ın öz qəhrəmanlarını təqdim etmə üslubu diktə edir Məsələn, 2-ci boyun sonunda döyüşə çıxan oğuz bahadırlarından Bamsı Beyrək bu şəkildə tanıdılır: “Parasarın Bayburt hasarından pırlayıb uçan, ap- alaca gərdəgünə qarşu gələn, yeddi qızın umudı, Qalın Oğuz iınrəncisi, Qa- zan bəgin inağı, Boz ayğırlu Beyrək çapar yetdi”. “Kitab”da “Qam Börəniıı oğh Bamsı Beyrək boyını bəyan edər, xanım hey” hekayotində boyun qoh- rəmanı Boz ayğırlı Bamsı Beyrək göstərilən həmin əlamətlərlə görünür: yoni Bamsı Beyrək Boz ayğırlı bahadırdır, onun yeddi bacısı - qız qardaşı var, toy geeəsi yağı onu gərdəyindən götürür, o, Parasarın Bayburt hasarında (qalasında) 15 il əsir qalır və oradan xilas olub, başqasına orə köçürülən go- lininə qovuşur. Deməli, başqa Oğuz sorkordolərinin də qohromanlıq toyina- tını bu tipdə qəbul etməliyik. Həmin bahadırlar sırasında Doli Dondar belo təqdim olunur: “Dərnir qapu Dorvənddəki domür qapuyı dopüb alan, altmış tutam ala göndərinün ucında ər bögürdon Qıyan Səlcuk oğlı Dəli Dondar ça- par yetdi”. Başqa qəhromanlar da bu modello verilirlor. Göründüyü kimi, bu, eynən Bamsı Beyrəyin toqdim olunduğu üslubdur. Bu üslubu görkomli qorqudşünaslarm hamısı binnonalı şokildo belo qiymətlondirir ki, homin qoh- rəmanların da təqdimat anketindoki olamotlori oks etdiron mozmunda boy - hekayətləri olmuşdur. Demoli, boyların sayı, on azı, qəhromanların sayı qədər təsəvvür edilir. Hətta bir qohroman bir neço yürüşün qohrəmam kimi göstə- rilirso, deməli, onun adına bir neço boy olmalı idi. “Dədə Qorqud kitabı” öyronildikco onu dastan kimi düzüb-qoşan ozanın şəxsiyyəti aydınlaşır. Dastanı ifa edon xüsusi qorqudçu olduğu kimi, onu düzüb-qoşan ozan da xüsusi sonətkar keyfiyyoti ilo seçilmişdir, o da yaradıcı qorqudçu ozan olmuşdur. Aydın olur ki, məsolon, “Koroğlu”, ya başqa dastanlarda olan kimi, hər qolu - boyu istonilən bir şoxs (aşıq) deyib-qoşmur. Bu dastan başqa dastanlar kimi müxtəlif osrlərdə doyişikliklərə məruz qala bilməz. Əgər Dədə Qorqud boyları ayrı-ayrı əsrlərdə törəyibsə, yenini düzüb-qoşan kəs - bu ozan mütləq Dədo Qorqud məktəbi keçib, qorqudçu dərsi alıb, ilk şeirin texnologiyasına yiyələnib. O dərəcədə yiyələnib ki, yeni və əski mətnlər məzmununa və dil üslubuna görə fərq verməsin - bu, qorqudçu ozan deməkdir. Məhz həmin ozan əlimizdəki on iki boylu “Kitab”ın on birinci boyunu nə vaxtsa dastana anonıaliya kimi əlavə edib. Bu qorqudçu ozan dastamn məntiqini nəzorə alıb və bu boyu əlavə qoşub. Məntiq çox sadədir: dastanda oğuz qəhrəmanlarımn hər birinin igidliyini göstərən boy var. Bu igidlərdən biri Uruzdur. Uruzun qəhrəmanlıq göstərməsi bəylər bəyi, Oğuzun baş komandam Qazan xanın arzusudur. Təsəvvür edək ki, bu boy yoxdur. Deməli, Oğuz elinin sərkərdəsi oğlunun igid yetkinliyini görmədən niskillə dünyasım dəyişmişdir. Hətta dastanda belə səhnə var: adlı-sanh Oğuz qəhromanlarına baxıb qah-qah gülon, ancaq oğluna baxıb onu ünvansız görən Qazan xan hönkür-hönkiir ağlayır. O, oğlunu Oğuz igidlərinin sırasında görmok istoyir. Oğlu da gileylonir ki, atası şərait yaratmayıb, meydan vermoyib ki, özünü göstərsin. Sınaq döyüşündə ata oğlunu itirir, Uruz qəhrəmanlıq göstərmok əvəzinə, əsir düşür. Beləliklə, dördüncü boy “Qazan xan oğlu Uruz boyunu bəyan edər, xanım hey” yox, “Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı boyı boyan edər, xanım hey” olmalı olur. Halbuki Uruzun Beyrok, Qanturah, Yegnok, Səgrok, Bəkil oğlu Əmran cərgəsində durması üçün onun adına boy olmalı idi. Hətta Beyrək boyunda yürüşdo atası Qazan xanla vo başqa Oğuz igidlori ilo bir sırada onun adı bahadır kimi çokilir: “Beyrək, Yegnək, Qazan bog, Tondar, Qazan oğlu Uruz bəg - bunlar hasara yüriş etdiler”. On birinci boy homindir. Əslində bu boyun yaranmasında dohşətli bir məntiqsizlik var. Əvvəlon, ikinci və dördüncü boylarda Uruz hodd-buluğa çatıb, on birinci boyda iso holə körpodir. İkincisi, bu boyda Qazan xanın on altı il osir qalması göstərilir. Bu müddətdə Oğuz elinin baş komandam, dövlətiıı başçısı kimdir? Boyda Bayındır xan da yoxdur. Ola bilormi ki, Oğuz dövloti on altı il padşahsız yaşasın? Qazanın əsirliyi, olsa-olsa, 4-cü boyda Uruzun osirliyi kiıni ani ola bilordi. Oğuzun padşahı 16 il əsir qalsa, Oğuz dövloti bu qodər padşahsız yaşaya bilməzdi. Bu dediyimiz məntiq real dövlotçilik, hoqiqi tarix baxımından montiqsizlikdir. Halbuki burada holledici olan ədəbi-bədii montiqdir. Bodii məntiq Uruz boyunu tələb edir. Burada başqa gerçəklik də aydınlaşır: dünya qəhromanlıq dastançıhğımn nəzəriyyəsino göro bu oğuznamo salnamə kimi yaranmalıydı və yeqin ki, elə də yarambmış. Ona görə də ilk yaradıhş mərhələsində Uruz boyuna ehtiyae olmayıb. Uruz qəhrəman olaraq ya Yegnək kimi atasım, ya da Səgrək kimi qardaşım xilas etmeliydi. Uruzun qardaşı yoxdur, atası da dövlətçilik məntiqi Yüklə 175,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|