Əsil və sadələşdirilmiş məttılər "ÖNDƏr n ə Ş r iy y a t "
Yüklə 175,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tofıq H ACIYEV
3. “Dədə Qorqud kitabı”nın şeir texnologiyası lazımınca öyrənilmoyib. “Kitab”ı müxtəlif dövrlərdə tərtib və nəşr edənlər onun mətnində müxtəlif miqdarda şeir nümunəlori vennişlər. Uedantutma şeir olan dastanın içində ara-sıra şeir görən bu şəxslərdən horəsi bir-iki nümunə artıq verməkiə əsərin boynuna, bir növ, minnət qoymuşlar. Bu barədə çox deyilib, çox yazılıb. İndi Dədə Qorqud şeirinin misra texnikası məsələsinə toxunmaq istəyirəm. Das- tanda şeir nümunələri verənlərin hamısı misraların həcmi ilə bağlı bir möv- qedə durur - hamısında uzun-uzun sətirlər misra təyinatı ilə alt-alta düzülür. Halbuki “Dədə Qorqud kitabı”nda türk şeirinin çox qodim dövrlərinin, hətta başlanğıc mərhələsinin nümunələri görünür. “Kitab”da üçhecalı misralar var. Ustünə düşmən ordusu yeridiyini eşidən Bəkil bir xalq məsəlini düşünür: Gög iraq, Yer qatı. Bu məsəl “neylim. necə eliyim” məqamında, insan özünü köməksiz hiss etdikdə, heç nəyə əli yetmədiyi zaman söylənər. Bu gün xalqda çıxılmazlıq vəziyyətində eyni məzmunda, eyni misra ölçüsü ilə belə məsəl-şeir işlənir: Yer qar, GÖy boran. Bu şeir ölçüsü Az getdi, Uz getdi, Dəra, təpə Düz getdi. - şeirinin yarandığı dövrün, türkcədə ancaq birhecalı sözlorin mövcud olduğu zamanın məhsuludur, an qədim türk şeirində qafıyə könüllüdür, işlonər də, işlənməz də, heca qafıyədən vacib faktordur. Bu mərhələnin daha işlək nümunəsi dördhecalı misralardır. “Kitab” belo misralarla doludur. Bütün nəşrlordə nəsr nümunəsi kimi verilən bu misralar həmin qəbildəndir: Baqsa-görsə, Bir dərənin içinə Qarğa-quzğun Enər-çıqar, Qonar-qalqar. Bədəvi alın Öncələdi. 01 tərəfə yüridi. Birinci mərhələnin ən uzun misrası beşhecalıdır. Bu həm də ikihecalı söz dövrünün başlanğıc misrasıdır. İkinci mərhələnin son misra həcmi 8-9 hecadır. “Dedə Qorqud kitabı”nda hər iki mərhələnin şeiri birloşir. Maraqlıdır ki, “Kitab”da üçhecah söz dövrünün şeiri - on bir ve ondan yuxarı hecalı misralar yoxdur. Deməli, Dədə Qorqud süjetlərinin yaşı həmin tarixə qəder uzanır, yaxud oradan başlanır. 4. “Kitab”ın dili nə qədər günümüzle səsleşsə də, onda məlum yazılı dil nümunələrimizde rast gəlmədiyimiz xüsusiyyetlər də miişahidə olunur. Məsələn, utanmaq felinin kökü olan ut- hissəsi müstəqil söz kimi ancaq burada işlənir: ut+suz (heyasız, utanmaz). Yaxud uzun, uzaq, uzat (maq) sözlərinin uz kökünə yenə bu abidənin dilində rast gelinir: qara polad uz qılıc (“az getdi, uz getdi” misralarındakı “uz”la müqayisə edin). “Kitab”m dilindo ən tipik arxaik fakt l<ş hadisesidir. Bu evəzlənmə Azərbaycan türkcəsi üçün çox qədim olub. Müasir dilimizdə iki sözdo qalır: b ələk - beşik, dəlik - deşik (“bələk” və “beşik” sözlərinin ilkin kökü bəl, “dəlik” və “deşik” sözününkü dəl morfemidir). “Dedə Qorqud kitabı”nın dilində başlı (yaralı) məqamında balkır sözü işiənir. Burada -kır şəkilçisi də -lı şəkilçisinin qədim qarşılığıdır (miiasir dilimizdə donqar və ddqır sözlərində daşlaşıb: don “şiş”+qar “dil”+qır gedir: Altı-başı balkır bir ər gördüm - “alnı-başı yaralı bir ər gördüm” (etimologiya Vahid Zahidoğlunundur). Buradakı t-n uyğunluğu da arxaik faktdır. “Baş” sözünün “yara” mənasında işlənməsi orta əsr oğuzcalarında, məsələn, Azerbaycan vo Türkiyo türkcolərindo müşahidə olunur: Bağrı başlı, gözü yaşlı (Yunus Əmro). “Kitab” ın dilində, ümumiyyotlo, orta osr Azərbaycan ve Türkiyo oğuzcalarına meyl gücliidür. Hadisəlor Azorbaycan coğrafıyasında cəroyan etdiyi üçün, görünür, qədim dastanın dilinin Azorbaycan türkcəsino uyğunlaşdırılması ciddi məqsed kimi izlonmişdir. Hesab etmek olar ki, “alnı-başı” ifadəsi ilo yanaşı bir “baş” (yara) sözünün işlənmesi də üslub baxımından münasib bilinməmiş vo onun arxaik sinonimi “balkır” götürülmüşdür. Vo homin arxaizm alnı mənasında altı arxaizmini do öne çəkmişdir. Her halda “Kitab”ın dilinin norma sayıldığı tarixi morholodo bu arxaizmlər ünsiyyət üçün tam unudulmayıbmış. Tobii ki, bu, dünonimizdon əvvolki tarixin izidir. Öyronildikcə, todqiq olunduqca hom “Dədo Qorqud kitabı”nm öz sirlori zaman-zaman açılır, hom do dünya dastanşünaslıq modoniyyəti daha da zənginloşir, dünya dastançılıq nəzoriyyosi daha da dolğunlaşır. Bu öyrənilmo işinə Azorbaycan Rcspublikasımn morhum prezidcnti H.Əliyevin 20 apre) 1997-ci il fərmanı xüsusi sürəklilik verdi. Homin fermanla keçən möhtəşom 1300 illik yubileyi milli atmosferimizdə bir Dədo Qorqud havası yaratdı. Ancaq Dodo Qorqud ən çox radio-televiziya ilə evlərimizə girdi. Hələ Azərbaycanda elə evlər var ki, Dədə Qorqud onların qapılarını açmayıb, onların kitab rəflərindö “Dədə Qorqud kitabı” yoxdur. Biz o zaman babalarımızm, tiirk əcdadımızın əsil övladlan olmağa layiq olacağıq ki, “Dədə Qorqub kitabı” həm həqiqi, həm də məcazi mənada bütün azərbaycanlı evlərinin sakini olsun, ailə üzvü olsun. Yeni: bu “Kitab” hər evde olsun, hər ailədə onu oxusunlar və hər ailə öz yetirmələrini onunla tərbiyə etsin. Bu arzu Azərbaycan Respublikası prezidenti İ.Əliyevin “Azər- baycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haq- qında” sərəncamı ilə gerçəkləşəcəkdir. Həmin sərəncama görə Dədə Qor- qudla bağlı hazırlanmış bu kitab, inanırıq ki, on ildən çox kitab üzü görməyən bütün kitabxanalanmızda, evlərimizdə məskunlaşacaqdır. Tofıq H ACIYEV Yüklə 175,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|