F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

82 
 
2. normalar; 
3. sanksiyalar.
1 
Zənnimizcə, bu nöqteyi-nəzər mahiyyəti daha dəqiq əks etdirir. 
Əvvəlcə qeyd edək ki, sosial nəzarət və hakimiyyət bir-biri ilə sıx bağlı olan anlayışlardır. Bu anlayışlardan 
hansının daha geniş, hansının daha məhdud olmasını demək cətindir. Bəzi müəlliflər belə hesab edirlər ki 
hakimiyyət daha geniş anlayışdır; o, nəzarəti özünün bir funksiyası kimi ehtiva edir. Bu fikir o halda doğrudur ki, 
söhbət təşkilatdan gedir. Lakin söhbət cəmiyyətdən getdikdə  vəziyyət dəyişir: sosial nəzarət anlayışı daha geniş 
məzmun kəsb edir, hakimiyyət isə  nəzarəti həyata keçirmək vasitəsi kimi çıxış edir. Çünki hökumət, parlament, 
kütləvi informasiya vasitələri, sıravi vətəndaşlar və s. sosial nəzarətin həyata keçirilməsində özünəməxsus yer 
tuturlar. Hakimiyyət sayəsində normalar yaratmaq (məsələn, hüquqi qanunlar və ya davranış qaydaları), habelə 
onların yerinə yetirilməsi üzərində  nəzarət qoymaq, səmərəli sanksiyalar sistemi tətbiq etmək mümkün olur. 
Hakimiyyət əslində əhatəedici anlayış kimi təzahür edir, sosial nəzarətin digər iki çox mühüm ünsürünü-normaları 
və sanksiyaları sıx birləşdirə bilir. 
Diqqət yetirsək, aydın müşahidə etmək olar ki, əslində  cəmiyyətin hər bir üzvü öz üzərinə müəyyən 
hakimiyyət funksiyaları götürür. Məsələn, yaşlı adam zibili küçəyə atan bir cavana irad tutursa, o, bir növ 
hakimiyyət funksiyası təzahür etdirir. Lakin polis, məhkəmə, parlament, hökumət, ordu daha böyük hakimiyyətə 
malikdir. Bu halda hakimiyyət funksiyaları başqasını düz yola dəvət edən yaşlı 
[203 - 204]
 adamın hərəkəti ilə 
müqayisədə daha təsirli, daha realdır. Çünki onların nəinki əmrlər, göstərişlər vermək (sosial normalar yaratmaq) 
səlahiyyətləri vardır, həm də  həmin  əmrlərin, göstərişlərin (sosial normaların) icrası üzərində  səmərəli nəzarət 
imkanları mövcuddur. 
İstənilən cəmiyyətdə yuxarıların və  aşağıların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi gedir. Aşağılar həmişə 
çalışırlar ki, hakimiyyətə  nəzarət etsinlər, onun hər addımını izləsinlər ki, mümkün sui-istifadələrin sayını 
maksimum azaltsınlar. Azlığın hakimiyyəti isə əksinə, çalışır ki, əhatəedici nəzarətdən yayınsın, daha çox maneələr 
yaratsın, bir növ keçilməz olsun. Bu mənada yuxarıların və aşağıların mənafeləri diametral əkslik təşkil edir. Elə 
cəmiyyətlər var ki, onlar müxtəlif istiqamətli mənafeləri barışdıra bilir və elə mexanizmlər və ya institutlar 
yaradıblar ki, onlar sosiumun münaqişələr, toqquşmalar, müharibələr nəticəsində dağılmasına imkan verməsinlər. 
Bəzi cəmiyyətlər isə buna nail ola bilmirlər. 
Etiraf etməliyik ki, biz «hakimiyyət» sözündən çox istifadə edirik, lakin onun mənasına lazımınca diqqət 
yetirmirik. Bu anlayışın məzmunu ilə yaxından tanış olduqda görürük ki, o, heç də birmənalı izah edilmir. 
Hakimiyyətdən bəhs etdikdə çox zaman siyasəti düşünürük. Əslində isə hakimiyyət adi həyatımızda da hər birimizə 
aiddir.  Əgər biz kiməsə tabe oluruqsa, bunu ona görə edirik ki, o, bizim üzərimizdə hakimiyyətə malikdir. 
Valideynləri, müəllimləri, polis işçilərini, məşqçiləri və s. xatırlayaq. Onlar müqabil tərəfı vacib, zəruri hesab 
etdiklərini yerinə yetirməyə məcbur edirlər. Təsadüfü deyildir ki, təsir, nüfuz və ya qüdrət haqqında mühakimələr 
yürüdürkən çox zaman həmin anlayışlarla məhz hakimiyyəti ifadə edirik. 
Görkəmli sosioloq M. Veber hakimiyyəti öz iradəsini digər adamların arzularına, istəklərinə rəğmən qəbul 
etdirmək imkanı və ya qabiliyyəti kimi nəzərdən keçirirdi. Bu və ya digər hərəkəti o zaman hakimiyyətin təzahürü 
adlandırmaq olar ki, həmin hərəkət insanı nə isə etməyə məcbur 
[204 - 205] 
edir, sövq edir, halbuki həmin insan öz 
iradəsi ilə başqa cür hərəkət edərdi. P. Morris isə qeyd edir ki, hakimiyyət sadəcə olaraq kiməsə və ya nəyəsə təsir 
göstərmək qabiliyyəti deyildir, kiminsə və ya nəyinsə dəyişilməsinə yönəlmiş fəaliyyətdir, prosesdir. 
Araşdırmalar göstərir ki, hakimiyyətin təbiətinə dair müxtəlif konsepsiyalar, mövqelər bir-birindən fərqli 
olsa da, onlardan birinin digərini inkar etməsi qənaətinə  gəlmək olmaz. Çünki belə  fərqlilik hakimiyyət 
fenomeninin ayrı-ayrı aspektlərini əks etdirir. Müasir politoloji və sosioloji ədəbiyyatda hakimiyyətin minimum üç 
aspekti ayırd edilir: 
- Direktiv aspekt. Bu halda hakimiyyət əmrlərin, direktivlərin, sərəncamların yerinə yetirilməsini təmin edən 
fenomen kimi başa düşülür. Məlum cəmiyyətin yüksək hakimiyyət instansiyasından bəhs edərkən məhz bu mənanı 
əsas tuturlar. Hakimiyyətin direktiv aspekti adətən aparıcı hesab olunur. 
- Funksional aspekt. Bu halda hakimiyyət ictimai idarəetmə funksiyasını reallaşdırmaq qabiliyyəti və 
bacarığı kimi başa düşülür. 
Kommunikativ aspekt. Bu aspekt nəzərdə tutur ki, hakimiyyət hər iki tərəf (idarə edən və idarə olunan) üçün 
anlaşıqlı olan ünsiyyət və dil vasitəsilə reallaşır. 
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, məhşur Amerika politoloqu və idarəetmə  nəzəriyyəçisi, iqtisadiyyat üzrə 
Nobel mükafatı laureatı Q. Saymon qeyd edirdi ki, kommunikasiyasız nə hakimiyyət, nə də təsir mövcud olmazdı. 
Q. Saymon kommunikasiyanı təkcə nitq qarşılıqlı təsiri kimi yox, bu sözün geniş mənasında başa düşürdü. 
Sosial nəzarətin ikinci struktur ünsürü normalardır. Normalar elə  tələblərdir ki, onlar cəmiyyətdə özünü 
düzgün aparmaq üçün nə etmək lazım olduğunu diktə edir. Bu tələblər fərdə və qrupa istiqamətlənməklə nəyi isə 
                                                 
1
 Кравченко А. И. , Тюрина И. О. , Социология управления. М., 2004, с. 320. 

---

83 
 
etməyə icazə verir, nəyi isə etməyi qadağan edir. Normalar cəmiyyətdə idarəetmə sistemində yüksək 
qiymətləndirilir; onlar cəmiyyətin 
[205 - 206]
 sıx birləşməsində əvəzsiz rol oynayır, ictimai xaosun baş verməsinə 
mane olur, sabitliyin güclənməsinə kömək edir. Elmi ədəbiyyatda belə bir fikir söylənilir ki, normalar hakimiyyətin 
birinci silahıdır. Həmin normaların icrası üzərində  nəzarət isə onun ikinci silahıdır. Bu qənaətlə bütövlükdə 
razılaşmaq olar. Çünki məhz normalar dəyərlərimizin qoruyucusu, mühafizədir. Hətta davranışın ən sadə normaları 
da qrup və bütövlükdə  cəmiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilən cəhətləri özündə  əks etdirir. İnsanın həyat 
fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, onların hər birinin ümumi və spesifik normalar 
sistemi mövcuddur. 
Sosial normalar müvafiq davranış  tələbləri, tapşırıqları  və gözləmələridir. Sosial normaların meydana 
gəlməsi və  fəaliyyəti, cəmiyyətin sosial-siyasi təşkilində yeri ictimai münasibətlərin nizama salınmasına olan 
obyektiv tələbatla müəyyən olunur. 
Sosial normaların (bunları çox vaxt «Ümumi qaydalar» adlandırırlar) meydana gəlməsinin  əsasında hər 
şeydən əvvəl maddi istehsalın tələbatları dayanır. İstehsal, bölgü və mübadilə aktlarının təkrar olunması, yəni sosial 
qarşılıqlı  təsirlərin təkrar olunması elə ümumi qaydaların varlığını  tələb edir ki, onlar müvafiq ictimai 
münasibətlərin iştirakçılarına müntəzəm surətdə  həmin qarşılıqlı  təsirlərə qoşulmaq imkanı versin. Bunun 
sayəsində sosial normalar özündə sosial qarşılıqlı təsirlərin mücərrəd modelini təcəssüm etdirir. Bu model fərdlərə 
imkan yaradır ki, onlar ictimai münasibətlərin digər iştirakçılarının fəaliyyətini irəlicədən görə bilsinlər, öz 
davranışını müvafiq qaydada nizama salsınlar. Bunun sayəsində sosial normalar fərd səviyyəsində onun 
davranışının ölçüsünə, cəmiyyət səviyyəsində isə həmin davranışın qiymətləndirmə miqyasına çevrilir. 
Sosial normalar bir sıra spesifik əlamətlərə malikdir: 
- onlar rasional baxımdan dərk olunmuş və məntiqi cəhətdən formula edilmiş qaydalar şəklində ifadə oluna 
bilər; 
[206 - 207]
 bu halda vasitələrə məqsədlərə, yaxın məqsədlər uzaq məqsədlərə və s. tabe edilir; 
- sosial normaların  əksəriyyəti üçün xarakterik cəhət onların çox zaman ictimai şüurda göstərilən 
elementlərə (məqsədlər, vasitələr) ayrılmasıdır. Başqa sözlə, onlar bütöv nümunələr, stereotiplər (davranış 
standartları) kimi mövcud olur, məhz bu cür qavranılır, davranışda təkrar istehsal edilir; 
- sosial normaların məzmunu fərdlərin və sosial qrupların real davranışından hasil edilir; 
- həmin normaların fəaliyyi çox zaman kortəbii təzahür edərək, insanların şüurunda heç də həmişə dolğun 
əksini tapa bilmir; 
-sosial normalar insanların davranışını nizama salır, ictimai münasibətlərin  ən rəngarəng növlərini 
tənzimləyir. Bunlar müəyyən normalar iearxiyası kimi təşəkkül tapır, sosial əhəmiyyət baxımından fərqlənir və 
spesifik xüsusiyyətlər kəsb edirlər; 
- sosial normalar fəal qarşılıqlı  təsirə malik olan fenomendir. Məsələn, siyasi normalar ideoloji sərvətlər 
sistemi ilə birbaşa bağlıdır, iqtisadi xarakterli normalara təsir göstərir; iqtisadi xarakterli normalar texniki 
normalara təsirsiz qalmır və s. Ailə münasibətləri və  əxlaq sahəsinə aid olan normalar əslində sosial cəhətdən 
əhəmiyyətli davranış aktlarının bütün məcmusunu  əhatə edir. Hüquqi normalar qeyd edilən normaların  ən 
mühümlərini birləşdirir və əlaqələndirir. 
İnsanların qarşılıqlı ictimai təsirləri prosesi sosial normaların işlənib hazırlanması üçün başlıca zəmindir. 
Təkrar olunan, sabit qarşılıqlı  təsirlər müəyyən nizam, qayda yaradılmasını  tələb edir, başqa sözlə, ictimai 
tələbatlarla şərtlənən sosial qarşılıqlı təsirlər müvafiq standartlar işləyib hazırlamağı zərurətə çevirir. 
Aydın məsələdir ki, sosial qarşılıqlı  təsirlər birbirindən təcrid olunmuş  fərdlər arasında deyil, sosial 
qruplarda, təbəqələrdə birləşmiş insanlar arasında həyata keçirilir. Sabit sosial təşəkküllərin yaranmasının özü 
qarşılıqlı  təsirlərin ayrı-ayrı 
[207 - 208] 
kateqoriyalarının nizama salınması sayəsində, yəni insan birgəyaşayışını 
istənilən formaları üçün zəruri olan əsas tələbləri  əks etdirən sosial normaların meydana gəlməsi sayəsində 
mümkün olur. 
Sosial normaların institusional xarakteri onlara sosial mənada son dərəcə mühüm xüsusiyyət bəxş edir: onlar 
nisbi sabitliyə, daimilik xüsusiyyətinə malik olur; əgər onlar hüquqda təsbit edilmişdirsə,  ən ümumi xarakter 
daşıyır. Lakin məhz bu xüsusiyyət onları mobillikdə, yeniləşən sosial-iqtisadi şəraiti nəzərə almaqla özbaşına 
dəyişilmək imkanından məhrum edir. Dəyişən sosial şəraitlə  fərqlilik artdıqca institusional sosial normaların 
tənzimedici funksiyasının səmərəliliyi azalır. Başqa sözlə, reallıqdan ayrı düşmək müvafiq normaların sosial 
səmərəliliyini sarsıdır. Bu şəraitdə ictimai münasibətlər sahəsində spontan olaraq, özbaşına yeni, qeyri-institusional 
sosial normalar meydana gəlir. Onlar bir tərəfdən dəyişilmiş  şəraiti adekvat əks etdirə bilər, digər tərəfdən isə 
institusional nəzarətdən kənarda qalaraq, ümumi məcburilik xarakteri kəsb etmədiyindən legitimləşməyərək, hüquq 
pozulmalarına və cinayətkarlığa yol aça bilər. Çox zaman müəyyən məhdud, lokal mənada adekvat olan həmin 
normalar bütövlükdə iqtisadiyyat miqyasında disfunksiyalara gətirib çıxara bilər.  İqtisadiyyat isə institusional 
tənzimləməyə  məhz ona görə möhtacdır ki, o, bütün cəmiyyət üçün qarşlıqlı surətdə  əlaqəli vahid sistemdir. 
Normaların belə institutlaşması iqtisadi inkişafın yeni, dəyilmiş obyektiv şəraitinə, hər şeydən əvvəl isə cəmiyyətin 
məhsuldar qüvvələrinin yeni, qabaqcıl xarakteristikalarına adekvat olmalıdır. 

---