F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

88 
 
- həmin elmlərin inkişafına milli xüsusiyyətlərin müəyyən təsir göstərməsidir; 
- həmin elmlərin qarşılıqlı nisbətindəki fərqlilikdir (xüsusən siyasi sosiologiyanın və siyasi elmin 
dövlətşünaslıqla, siyasi fəlsəfə, siyasi tarix və siyasi iqtisadla qarşılıqlı münasibəti və qarşılıqlı təsiridir); 
- ayrı-ayrı ölkələrin sosial elmlərində üstün paradiqmaların bir-birini əvəz etməsi, nəticədə bu fərqliliyin 
özünəməxsus iz buraxmasıdır. Məsələn, ABŞ-ın siyası sosiologiyası üçün xalis empirik yönüm, konflikt və siyasi 
hakimiyyət strukturu problemlərinə üstün diqqətin formalaşması xarakterikdir. 
[219 - 220]
 Almaniyada siyasi 
sosiologiyaya dövlətşünaslığın və siyası  fəlsəfənin, Böyük Britaniyada isə siyasi tarixin və siyasi iqtisadın fəal, 
güclü təsiri hiss olunur. 
Deməli, siyasi sosiologiyanın xüsusi istiqamət kimi formalaşması  və  təkamülü kifayət qədər mürəkkəb 
zəmində baş vermiş, müxtəlif amillərin təsirinə məruz qalmışdır. Sosiologiya tarixinə nəzər yetirdikdə aydın olur 
ki, həm XIX əsrdə, həm də XX əsrdə  əslində  hər bir görkəmli sosioloq dövlət və  cəmiyyət məsələlərini təhlil 
edərkən siyasi həyatın müxtəlif aspektlərinə toxunmuş, maraqlı, orijinal mülahizələr söyləmiş, yaşadığı cəmiyyətin, 
dünyanın siyasi reallıqlarını öz konsepsiyasına uyğun mənalandırmağa səy göstərmişdir. 
 
2. Siyasi institutların mahiyyəti və fəaliyyəti 
 
Siyasi institutların təşəkkülü uzunmüddətli prosesdir. O, öz başlanğıcını qarşılıqlı  təsirin keyfiyyətcə yeni 
növü olan siyasi hakimiyyətin tədricən təşəkkül tapdığı vaxtdan götürür. Siyasi hakimiyyətin təsisatlaşması müasir 
sosial inkişafın zəruri şərtidir. 
Siyasi institutlar siyasi hakimiyyətin reallaşmasını  həyata keçirirlər. Bu hakimiyyətin zəruriliyi onunla 
şərtlənir ki, fərdlərə, sosial qruplara müyəssər olan ehtiyatlar, sərvətlər və sosial cəhətdən  əhəmiyyətli digər 
obyektlər heç zaman tükənməz deyildir. Onlara yiyələnmək sferasını genişləndirmək kimi təbii səyi məhdudlaşdıra 
bilən sosial cəhətdən müəyyənləşmiş hüdudlar olmalıdır. Belə ehtiyatlar, sərvətlər təkcə maddi xarakterli deyildir. 
Onlara həm də  təhlükəsizlik, informasiya əldə etmək imkanı, status, nüfuz, hakimiyyət aiddir. Zəruri hüdudlar 
olmadıqda qarşılıqlı sosial təsirlər nizamlana bilməz. Anarxiyaya, sosial sistemlərin nizamsızlığına gətirib çıxaran 
mübahisələr, münaqişələr, toqquşmalar labüd olar. Hüdudların müəyyənləşdirilməsi və təmin 
[220 - 221] 
edilməsi 
cəmiyyətdə hakimiyyət münasibətlərinin qərarlaşmasını  tələb edir. Hakimiyyət mübahisə  və münaqişələrin 
inkişafının elə hüdudlarını müəyyənləşdirməyə qadir olmalıdır ki, onlara nail olmağı təmin edən hakimiyyət qərarı 
hamı tərəfmdən məcburi akt kimi qəbul edilsin. 
Hakimiyyəti bir subyektin digər subyektin (və ya subyektlərin) davranış aktlarına, fəaliyyətinə  nəzarət 
imkanı kimi müəyyənləşdirmək olar. Siyasi hakimiyyət bütövlükdə cəmiyyəti əhatə edir. Ancaq siyasi hakimiyyət 
üçün bütün növ sanksiyaların tətbiqi hüququ etiraf olunur (fiziki məcburiyyət, mülkiyyətdən, azadlıqdan 
məhrumetmə və s.). Lakin siyasi hakimiyyətin zorakılığı legitim olmalıdır, yəni cəmiyyətin əksər üzvləri tərəfindən 
etiraf və qəbul olunmalıdır. 
Dövlət mühüm siyasi institutdur. O, təsisatlaşmış siyasi hakimiyyəti həyata keçirir. Siyasi sosiologiya 
sahəsində maraqlı tədqiqatları olan M. Veberə görə, siyasi hakimiyyətin bazası kimi legitimlik ənənəyə, əksəriyyət 
tərəfindən etiraf olunan avtoritetə (harizmaya) və rasional seçimə  əsaslana bilər.  Ənənəvi hakimiyyət qədimdən 
təşəkkül tapmış ənənələrin sarsılmazlığına, müqəddəsliyinə, hakimiyyət orqanlarının təbii qanuniliyinə ən ümumi 
inama istinad edir. Harizmatik hakimiyyət bir şəxsin böyüklüyünə, müqəddəsliyinə, bütün başqaları üzərində 
üstünlüyünə, onun qəhrəmanlığına hökmran inama əsaslanır; belə hakimiyyətin  əsası  həmin  şəxsin simasında 
millətin atası, rəhbəri, şəksiz lideri kimi təzahür edir; ona tam əminliklə, Könüllü, əqidə gücünə, şəxsi sədaqətlə 
tabe olurlar. Rasional xarakterli hakimiyyət qərarlaşmış qaydanın qanuniliyinə üstün inama, əksəriyyət tərəfindən 
dövlət orqanlarının hakimiyyəti həyata keçirmək hüququnun əsaslılığına istinad edir. 
Siyasi hakimiyyət müxtəlif cür yarana və bölüşdürülə bilər. Dövlət idarəçiliyi formalarının  ənənəvi 
tipologiyası hakimiyyətin bölgüsü üsullarını  əks etdirir: avtokratiya, yəni bir nəfər idarəedicinin hökmranlığı; 
oliqarxiya, yəni bir neçə imtiyazlı şəxsin hökmranlığı; demokratiya, yəni xalqın hakimiyyəti. 
[221 - 222]
 Aristotel 
avtokratiyanın tiraniyaya (tiranın hökmranlığı), oliqarxiyanın plutokratiyaya (cinayətkarların hökmranlığı), 
demokratiyanın oxlokratiyaya (yığnağın hökmranlığı) keçməsinin daim meydana gələn fenomenlərinə xüsusi 
diqqət yetirmişdir. 
Mütəxəssislərin fikrincə, məlum idarəetmə formasında qanunla özbaşınalığın qarşılıqlı nisbətinin 
əhəmiyyətli dərəcədə  dəyişilməsi belə keçidin əsasını  təşkil edir. Avtokratiyadan tiranlığa keçid öz təcəssümünü 
qanuni monarxın tiranla əvəz olunmasında tapır. Qanuni monarxın hakimiyyəti varislik hüququna əsaslanır, 
idarəetmənin özü isə mövcud qanunlara, norma və ənənələrə əməl etməklə bağlıdır. Tiranın idarəetməsi özbaşına 
zorakılığa əsaslanır, hər hansı norma ilə bağlı deyildir. Dövlət hakimiyyəti cinayətkar varlanma, əməl üçün istifadə 
olunduqda oliqarxiyanın plutokratiyaya keçməsindən bəhs etmək olar. Oxlokratiya isə  əksəriyyətin elə 
hökmranlığıdır ki, o, qanunla bağlı deyildir, yığnağın zorakılığına istinad edir. 

---

89 
 
XX əsrdə siyasi idarəetmənin xüsusi forması olan totalitar dövlət meydana gəlmişdir. Almaniyada hitlerizm, 
SSRİ-də stalinizm, Kambocada Pol Pot rejimi buna misal ola bilər. Totalitar dövlətin xarakteristikasında prinsipial 
cəhət hökmran qüvvə tərəfindən qanunların sadəcə olaraq özbaşına pozulması deyildir, hüquqi tənzimləmənin total, 
ən ümumi, ən əhatəli terrorla əvəz olunmasıdır. Qanunsuzluq tiranlığın mahiyyətidir. Terror totalitar hökmranlığın 
mahiyyətü xüsusiyyətidir. 
Totalitar dövlətin xarakteristikasında bu xüsusiyyətləri qeyd edirlər: vahid dövlət ideologiyası; terrorun 
tətbiqi; kütləvi informasiya vasitələri üzərində tam nəzarət; silahlara nəzarətsiz sərəncamçılıq; iqtisadiyyatın tam 
miqyasda idarə olunması. 
Ən yeni dövrdə hüquqi dövlət konsepsiyası etiraf olunur və inkişaf etdirilir. Bu konsepsiya istənilən dövlət 
fəaliyyəti formasının hüquqa, ən  əvvəl Konstitusiyaya tabe 
[222 - 223]
 olması ideyasına  əsaslanır. Demokratik 
cəmiyyətdə Konstitusiyanın başlıca vəzifəsi vətəndaşların  ən mühüm hüquq və azadlıqlarını qorumaq naminə 
dövlət hakimiyyətinin həlledici məhdudlaşdırıcısı, vətəndaş  cəmiyyətinin  əsas institutlarının özinkişafının və 
özünütəşkilinin mühüm təminatçısı olmaqdır. Konstitusiya dövlət hakimiyyətini hüquqla məhdudlaşdıraraq, bəyan 
etdiyi mülki və siyasi hüquqları mühafizə edir, hüququn başlıca funksiyasını reallaşdırır. Bu funksiya azad 
yaşamağın, fəaliyyət göstərməyin təcəssümü və meyarı olmalıdır. Azadlıq olmadan hüquq yuridik fıksiyadır, 
özbaşınalığın pozitiv sanksiyasıdır. Hüquqsuz azadlıq hamının hamıya qarşı müharibəsidir, cəmiyyətin və dövlətin 
dağılmasıdır. 
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu getdikcə daha mühüm nailiyyətlər qazanır. 
Siyasi partiyaların, həmkarlar və digər təşkilatların, birliklərin azad, sərbəst fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılır. 
Təhlil göstərir ki, onların fəaliyyətində, qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərində yeni, maraqlı cəhətlər meydana gəlir, 
tədricən inkişaf edir və sabit meylə çevrilir. Kütləvi informasiya vasitələrinin rolunun artması ictimai-siyasi 
həyatımızda getdikcə  dərinləşən demokratikləşmənin mühüm göstəricilərindən biridir. Lakin nəzərdən qaçırmaq 
olmaz ki, həm siyasi partiyaların, müxtəlif təşkilatların, həm də kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti 
Konstitusiya prinsiplərinə, qanunçuluğa  əsaslanmalıdır. Ümummilli, ümumdövlət maraqları onların fəaliyyətində 
həmişə önəmli yer tutmalıdır. 
 
3. Siyasi sosiallaşma 
 
Hazırda ictimai həyatın siyasiləşməsi inkişafımızın xarakter xüsusiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Bu, 
təbiidir ki, siyasətin bütün aspektlərinin daha dərindən, hərtərəfli öyrənilməsinə ciddi tələbat doğur. Siyasi 
sosiallaşma aktuallığı getdikcə artan proseslərdən biridir. 
Siyasi sosiallaşma insanın müvafıq informasiyaya yiyələnməsi, siyasi davranış ideyalarını, baxışlarını, 
nümunələrini qavraması prosesidir. 
Siyasi sosiallaşma ünsürləri məktəb yaşından  əvvəl təzahür edə bilər. Lakin bu proses ilk məktəb 
yaşlarından etibarən müntəzəm xarakter alır. Belə ki, sosial psixoloqlarının və pedaqoqların fıkrincə, 8-13 yaş 
uşaqda siyasi baxışların formalaşmasının mühüm mərhələsidir. Bu yaşda siyasi quruluşdan, siyasi proseslərdən 
daha çox siyasi xadimlərdən, rəhbərlərdən bəhs etməyə meyllilik güclü olur. Başqa sözlə, ümumi siyasi proseslərin 
fərdləşdirilməsi aydın müşahidə edilir. Ayrı-ayrı ictimai qüvvələrə, hətta xalqlara, dövlətlərə  rəğbət və ya nifrət, 
tənqidi mövqe təzahür edə bilər. Bu prosesdə ailədə  və  məktəbdə  məsələlərin müzakirəsi, müəyyən yönümün 
olması (təbiidir ki, yaşlıların köməyi ilə) mühüm rol oynayır. 
13-14 yaşdan etibarən sosiallaşmanın yeni mərhələsi başlanır. Yeniyetməlik adlanan bu mərhələnin 
səciyyəvi xüsusiyyəti dağınıq siyasi informasiyanın müəyyən sistem halında formalaşmasıdır. Bu sistemdə nəinki 
siyasi həyatın ayrı-ayrı  məqamları,  ən məşhur  şəxsiyyətləri özünə yer tapır, həm də ölkədəki ümumi siyasi 
vəziyyət, siyasi hakimiyyətin strukturu, cəmiyyətin və dövlətin məqsədləri barəsində müəyyən təsəvvür formalaşır. 
Məhz bu dövrdə müxtəlif ictimai təşkilatların, o cümlədən siyasi yönümlü təşkilatların fəaliyyətinə qoşulmaq 
istiqamətində ilk cəhdlər reallaşır. 
Bir çox cəmiyyətlərdə 18 yaş insanın siyasi həyatda tam hüquqlu iştirakının başlandığı müddət hesab 
olunur. İnsanın bir vətəndaş kimi təşəkkülü əsasən başa çatır. Bu zaman onun dünyagörüşü bir növ tamamlanmış 
məna kəsb edir. Siyasi rəğbət və ya nifrət qabarıq  şəkildə  təzahür edir. Bəziləri üçün siyasi proseslərdə  iştirak 
etmək onun sonrakı  həyatının mühüm komponentinə çevrilir. Millətin, sosial qrupun struktur ünsürü olan insan 
konkret şəraitdən asılı olaraq 
[224 - 225]
 müstəqil surətdə siyasi fəaliyyətə qoşulur, cəmiyyətin siyasi münasibətlərini 
bu və ya digər dərəcədə təcəssüm etdirir. 
Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, yetkin həyata qədəm qoymaqla siyasi sosiallaşma prosesi başa çatır. Bu fikirlə 
razılaşmaq çətindir.  İş ondadır ki, öz həyatı dövründə insan, hətta müəyyən sosial qruplar öz siyasi yönümünü 
dəyişə bilər, öz siyasi fəaliyyətini başqa formalarda davam etdirə bilər, gerçəkliyi təhlil edərək, siyasi dissidentə 
çevrilə, yaxud siyasi məsələlərə laqeydlik yolunu tuta bilər. Deməli, insan bütün həyatı ərzində siyasi sosiallaşmaya 
məruz qala bilər. Onun gəncliyində formalaşmış siyasi mövqeyindən, müəyyən sərvət yönümlərindən uzaqlaşıb-

---