F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

84 
 
Sosial nəzarətin strukturunun üçüncü ünsürü sanksiyalardır. Sanksiyalar insanların sosial normalara riayət 
etməsini stimullaşdıran mükafatlandırma və cəzalandırma vasitəsidir. 
Etiraf etməliyik ki, sanksiya sözünü işlədəndə adətən daha çox onun neqativ aspektinə diqqət yönəlir. 
Halbuki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sanksiyalar təkcə  cəzanı (neqativ 
[208 - 209]
 aspekti) yox, həm də 
mükafatlandırmanı (pozitiv aspekti) nəzərdə tutur. Sanksiyalar sosial normaların qoruyucularıdır. Diqqət yetirsək, 
görərik ki, normalar həm dəyərlər, həm də sanksiyalar tərəfindən müdafiə olunur. 
Sosial sanksiyalar bütöv, çoxşaxəli sistemdir. Bu sistem normaların yerinə yetirilməsi üçün, yəni 
konformizm üçün (onlarla razılaşma) mükafatları, normalardan kənara çıxmaya görə, yəni deviantlığa görə cəzaları 
nəzərdə tutur. 
Konformizm (latınca conformis - oxşar, uyğun deməkdir) üçün uyğunlaşma, mövcud qaydaları, hökmran 
rəyləri passivcəsinə qəbul etmək, öz mövqeyinin olmaması, ən güclü təzyiq qüvvəsinə malik istənilən nümunəyə 
qeyritənqidi yanaşma xarakter cəhətdir. Bu halda şəxsiyyət qrupun real və ya təsəvvür olunan təzyiqinə itaətkarlıq 
göstərir. Lakin unutmaq olmaz ki, konformizm ümumən qəbul edilmiş qaydalarla zahiri razılıqdır. İnsan daxilən 
həmin qaydalarla Razılaşmaya bilər, bu barədə heç kəsə  məlumat verməyə bilər. Konformizm sosial nəzarətin 
məqsədi ola bilər, lakin o, sosiallaşmanın məqsədi deyildir. Çünki sosiallaşma ümumən qəbul edilmiş normalarla 
daxili razılaşmanı, onların «qəbul olunmasını» nəzərdə tutur. Deviantlıq (latınca deviatio - kənara çıxma deməkdir) 
məlum cəmiyyətdə ümumən qəbul edilmiş normaları və qaydaları pozan davranışı ifadə edir. Göründüyü kimi, hər 
iki davranış tərzi normalarla bilavasitə bağlıdır. 
Sosial sanksiyalar sosial nəzarət sistemində çox mühüm rol oynayır. Ozü-özlüyündə normalar heç nəyə 
nəzarət etmir. Normalara əsaslanmaqla adamların bir qismi digərinin davranışına nəzarət edir. Normalara əməl 
olunması, habelə sanksiyaların yerinə yetirilməsi bizim davranışımızı məqbul məcraya yönəldir. Bizim hər birimiz 
yaxşı bilirik ki, mühüm elmi kəşf üçün rəsmi mükafat, ağır cinayət  əməli üçün həbs gözlənilir. Biz başqa bir 
adamdan müəyyən hərəkət gözləyəndə ona ümüd edirik ki, o, təkcə mövcud normanı yox, həm də onun yerinə 
yetirilməsi (yerinə yetirilməməsi) 
[209 - 210] 
üçün müvafiq sanksiyanı da bilir. 
Deməli, normalar və sanksiyalar vahid bir tam halında birləşmişdir. Hər hansı bir normanı müşayət edən 
sanksiya yoxdursa, onda norma şüara, dəvətə, çağırışa çevrilir, real davranışı nizamlaya bilmir. Bu halda norma 
sosial nəzarət ünsürü olmaqdan qalır. 
Sosial sanksiyaların tətbiqində spesifik məqamlar mövcuddur. Elə hallar olur ki, sanksiyaların tətbiqi kənar 
şəxslərin iştirakını tələb edir. Elə hallar da olur ki, buna ehtiyac qalmır. Sanksiyaların tətbiqi baxımından spesifik 
şəraiti aydın başa düşmək üçün iki situasiyanı müqayisə etmək kifayətdir: 
1-ci situasiya - işçi başqa bir müəssisədə daha münasib işə getmək istəyir. O, ərizə ilə müdiriyyətə müraciət 
edir, ilkin sərəncam və ya əmr hazırlanır. Həmin işçinin işdən çıxması müəssisənin (təşkilatın) kadrlar şöbəsi 
tərəfındən rəsmiləşdirilir. 
2-ci situasiya - müəyyən cinayət  əməli üçün həbs. Bu situasiya ilkin istintaqı, məhkəmə dinləmələrini, 
yuxarı instansiyalara verilmiş şikayətlərə baxılmasını və nəhayət, son qərar qəbul olunmasını nəzərdə tutur. Başqa 
sözlə, bu situasiya uzunmüddətli mürəkkəb proseduranı şərtləndirir. 
Sanksiyalara və onların tətbiqinə aid olan bəzi məqamları xüsusi qeyd etməyə ehtiyac vardır. 
Əvvəla, insanın özünün özünə sanksiyalar tətbiq etməsi heç zaman baş vermir. İnsan müəyyən hadisə  və 
prosesi daxilən təhlil edərək müəyyən qənaətə gəlir: özünü ya təqsirli bilir, ya da təqsirsiz hesab edir. Həmin qənaət 
özünə münasibətdə sanksiya tətbiqi ilə nəticələnmir. 
Sanksiyaların tətbiqi insanın özünə doğru istiqamətlənmişsə, daxili təhlil aparılırsa, belə nəzarət formalarını 
özünənəzarət adlandırmaq daha düzgün olardı. 
İkincisi, qrup vərdişlərini pozanlara tətbiq edilən sanksiyalar az sayda adamların olmasını tələb edir. Bu işə 
çoxsaylı adamların cəlb olunması nəzarətin təsirliliyini zəiflədə 
[210 - 211]
 bilər, lüzumsuz səs-küy doğura bilər. 
Beləliklə, sanksiyaların fəal, qüdrətli təsir, nəzarət imkanları vardır. Həmin imkanlardan düzgün, vaxtında 
və səmərəli istifadə olunmalı, konkret vəziyyət diqqətlə, hərtərəfli araşdırılmalıdır. 
 
3. Sosial nəzarət metodları 
 
Cəmiyyətin, sosial qrupların, müxtəlif sosial təşkilatların sabitliyi belə sosial təşəkküllərin üzvlərinin 
optimal qarşılıqh təsirlərini təmin edən xüsusi mexanizmin - sosial nəzarət mexanizminin xarakterindən və 
səmərəliliyindən asılıdır. İnsanların bu cür təşəkküllərdə birləşməsi iki prinsipial məqamın təsiri altında baş verir. 
Birincisi, obyektiv amildir. Bəşəri mövcüdluğun fundamental tələbatları sosial praktikanın müxtəlif 
növlərinin həyata keçirilməsi prosesində səylərin, hərəkətlərin birləşdirilməsini, əlaqələndirilməsini zəruri edir. Bu 
amilin reallaşması labüddür; onun dərk olunub-olunmaması labüdlüyü aradan qaldırmır. 
İkincisi, subyektiv amildir. Bu, müxtəlif sosial praktika növlərinə, sosial təşkilat formalarına cəlb olunmuş, 
qoşulmuş insanlar sayəsində kəsb edilən mənadır, xarakterdir. 

---

85 
 
Qeyd edilən hər iki amilə müvafiq surətdə istənilən sosial təşkilata xas olan nəzarət mexanizmindən bəhs 
etmək mümkündür. Bu mexanizm fərdləri ictimai, ümumqrup məqsədlərinə tabe edir, cəmiyyət hüdudlarında 
onların birliyini qoruyub saxlayır; sosial dəyərlərdən və normalardan ibarət olan spesefık sistem tətbiq edir, onu 
müdafiə edir, həmin normaların qrup, cəmiyyət üzvləri tərəfindən mənimsənilməsini təmin edir, onlara riayət 
olunmasını mükafatlandırır, onların tələblərindən kənara çıxma hallarının qarşısını alır. Sosial nəzarət 
mexanizminin mənası və əsas funksiyası da bundadır. Sosial təşəkküllərin, strukturların obyektiv-subyektiv 
[211 - 
212]
 xarakteri məhz burada təzahür edir. Sosial nəzarət obyektiv cəhət kimi çıxış edir: o, istənilən sosial təşəkkülün 
labüd surətdə meydana çıxan elementidir. Sosial nəzarət həm də şüurlu surətdə formalaşdırılmış, tətbiq olunmuş, 
qərarlaşmış formadır. Söhbət birinci halda qeyri-formal, ikinci halda isə formal sosial nəzarət haqqında gedir. 
Formal sosial nəzarət dövlət tərəfindən qanunvericilik qaydasında icazə verilən fəaliyyətlərin 
stimullaşdırılması, qadağan olunan fəaliyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və onların müqabilində sanksiyalar tətbiqi 
yolu ilə həyata keçirilir. Formal nəzarət həm də elə sosial strukturlarda həyata keçirilir ki, qəbul olunmuş normalara 
əməl edilməsi normativ aktlarla (nizamnamə, təlimatlar,  əsasnamə  və s.) və müvafiq sanksiyalarla təmin edilir. 
Formal sosial nəzarət, onun yaradılması və həyata keçirilməsi sosial qarşılıqlı təsirlərin rasional təşkili prosesinin 
nəticəsidir. Formal sosial nəzarətin agentləri dövlət hakimiyyəti orqanlarına səlahiyyəti olanlardır, bütün 
hakimiyyət strukturlarıdır. Onların fəaliyyəti müvafiq qaydalarla müəyyən edilmişdir. Sanksiyalar cinayət 
məsuliyyəti, inzibati tədbirlər və intizam tənbehləri formasında olur. 
Formal sosial nəzarətin səmərəliliyi məlum dövlət hakimiyyətinin və  səlahiyyətli müvafiq strukturların 
legitimlik dərəcəsinə birbaşa mütənasibdir. Bu səmərəliliyin tabe, ikinci dərəcəli  şərtləri sırasına müvafiq 
sanksiyaların sərtliyi, cəzanın ağırlığı və onun real tətbiqinin dönməzliyi dərəcəsi aid edilə bilər. 
Qeyri-formal sosial nəzarət isə qarşılıqlı  təsirlərin özünütəşkilinin nəticəsidir. Onun funksiyası da sosial 
qarşılıqlı  təsirlərin normativ nizamlanmasıdır. Lakin unudulmamalıdır ki, belə  nəzarət üçün seçilən normaların 
məzmunu formalaşdırılmamışdır; həmin normalar sosial qruplarda, birliklərdə kortəbii surətdə meydana gəlir, 
onların üzvlərinin davranışında məhz belə sosial təşəkküllər üçün xarakterik olan sanksiyaların tətbiqi təhlükəsi 
altında təkrar istehsal 
[212 - 213] 
olunur. Qeyri-formal sosial nəzarətin agentləri həmin qruplar və birliklərdir, 
onların ən nüfuzlu üzvləridir (məsələn, ailədə valideynlər, sosial qrupların qeyri-formal liderləri və «diqqətdə olan» 
digər  şəxsləri). Sanksiyalar məhdud (və ya real tətbiq) formasında özünü göstərir: fiziki zorakılıq, rəddetmə, 
üzvlükdən məhrumetmə, habelə hədə, məsxərəyə qoyma, müdafiədən imtina etmə və s. 
Qeyri-formal sosial nəzarətin səmərəliliyi müvafiq sosial qrupların və  təşəkküllərin birlik dərəcəsinə, 
onların üzvlərinin sosial vəhdət və  həmrəylik səviyyəsinə birbaşa mütənasibdir. Sosial (qrup) normalarının 
pozulmasına görə sanksiyaların ağırlığı  və qaçılmazlığı sosial təşəkküllərin dağılması, birliyin pozulması, sosial 
həmrəyliyin itirilməsi ilə  əlaqədar olaraq, öz nəzarətedici effektindən məhrum olur. Qeyri-formal nəzarətin 
səmərəliliyinin çox mühüm, həlledici komponenti məhz sosial həmrəylik fenomenidir. 
Qeyri-formal sosial nəzarətdən bəhs edərkən çox zaman klassik nümunə kimi ənənəvi kənd icmasına qeyd 
edirlər. Həqiqətən kənd icması öz üzvlərinin həyatının, demək olar ki, bütün aspektlərinə nəzarət edirdi. Məsələn, 
münaqişə  və mübahisələrin həlli, gəlin seçilməsi, uşağa ad qoyulması  və s. Yazılı normalar mövcud olmamış, 
ictimai rəy qüdrətli nəzarətedici imkanlar kəsb etmişdir (bu rəyi çox zaman icmanın ağsaqqal üzvləri ifadə 
etmişlər). Sosial nəzarət sisteminə din üzvi surətdə qoşulmuşdur. Ayin və mərasimlərə ciddi riayət olunması sosial 
normalara rəğbət hissi tərbiyə etmiş, həmin normaların zəruriliyinin daha dərindən dərk olunmasına kömək 
etmişdir. Nişanlanma, yeni ailə qurulması, yetkinliyə çatma, uşağın doğulması, məhsul yığımı və s. xüsusi təntənə 
ilə qeyd olunmuşdur. Göründüyü kimi, formal nəzarət metodlarından fərqli olaraq, qeyri-formal metodlar praktik 
surətdə hamıya müyəssər olmuşdur
1
. 
Qeyri-formal nəzarəti həm də ailə, qohumlar, dostlar və tanışlar yerinə yetirə bilərlər. Onları qeyri-formal 
nəzarətin 
[213 - 214] 
agentləri adlandırırlar. 
Formal nəzarət tarixən qeyri-formal nəzarətdən sonra meydana gəlmişdir. Bu, mürəkkəb cəmiyyətlərin və 
dövlətlərin doğulması (məsələn, qədim  Şərq imperiyalar) dövrünə  təsadüf edir, hərçənd onun rüşeymləri, ilk 
təzahürləri daha əvvəlki dövrlərə aiddir. Mövcud qaydaları pozanlara rəsmən tətbiq olunan formal sanksiyaların 
dairəsi (məsələn, ölüm cəzası, qəbilədən qovulma, vəzifədən kənar edilmə, habelə mükafatların bütün mümkün 
növləri) dəqiq müəyyənləşdirilmişdir. 
Bu bir həqiqətdir ki, müasir cəmiyyətlərdə formal nəzarətin əhəmiyyəti getdikcə artır. Bu onunla əlaqədardır 
ki, mürəkkəb cəmiyyətdə, xüsusən çoxmilyonlu ölkədə nizamı, sabitliyi qoruyub saxlamaq o qədər də asan vəzifə 
deyildir. Burada ayrı-ayrı qrupların, təbəqələrin mənafeləri toqquşur, ictimai praktika durmadan zənginləşir. Qeyri-
formal nəzarət insanların o qədər də böyük olmayan qrupu ilə məhdudlaşmışdır. Ona görə də belə nəzarəti lokal 
(məhəlli, yerli) nəzarət adlandırırlar. Formal nəzarət isə əksinə, ölkənin bütün ərazisində fəaliyyət göstərir, qlobal 
məna kəsb edir. Belə  nəzarəti xüsusi strukturlar və adamlar - formal nəzarət agentləri həyata keçirirlər. Onlar 
                                                 
1
 Кравченко А. И.  Социология. М., 2005, с. 232-233. 

---